«Shaxs» tushunchasi keng va ko‘p qirralidir. Shaxsni u yoki bu yo‘nalishda bir qator fanlar: falsafa, tarix, pedagogika, sotsiologiya, tibbiyot va psixologiya o‘rganadi. Psixologiya fani boshqa fanlardan farqli o‘laroq, shaxsning ichki dunyosini, boshqacha qilib aytganda, uning ruhiy jarayonlarini, hissiy- irodaviy holatlarini, individual psixologik xususiyatlarini tadqiq qiladi. Psixologiya fanida shaxs muammosini o‘rganish bo‘yicha turli nazariyalar mavjud bo‘lib, ularga biogenetik, sotsiogenetik, psixogenetik, kognitivistik, psixoanalitik, bixevioristik kabi qarashlar, yondashuvlar qiradi.
Biogenetik nazariya negizida insonning biologik rivojlanishi bosh omil sifatida qabul qilingan bo‘lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy xususiyat kasb etadi, ular bilan o‘zaro aloqalar tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh maqsadi – biologik determinantlarga (aniqlovchilariga) qaratiladi va ularning mohiyatidan sotsial- psixologik xususiyatlar kelib chiqadi.
Taraqqiyot jarayonining o‘zi avval biologik rivojlanishning universal bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi. Biogenetik qonuniyat F. Myuller va E. Gekkellar tomonidan kashf qilingan bo‘lib, ular ushbu qonuniyat taraqqiyoti nazariyasini tashviqot qilish hamda antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o‘ynagan. Biroq, inson organizmining individual va tarixiy taraqqiyoti munosabatlarini tushuntirishda qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘yilgan. Jumladan, biogenetik qonuniyatga ko‘ra, shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyat tarixiy taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g‘oya yotadi.bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g‘oya yotadi.
Psixologiya tarixida biologizmning yaqqol ko‘rinishi Z.Freydning shaxs talqinida o‘z ifodasini topgan. Uning ta’limotiga binoan, shaxsning barcha xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan shartlangan, ayniqsa, u jinsiy (seksual) maylga (libidoga) bog‘liqdir. Bunga o‘xshash biologizatorlik omillari inson xulqini belgilovchi birdan-bir mezon yoki betakror turtki vazifasini bajara olmaydi.
Sotsiogenetik nazariya. Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko‘rinishi sotsiogenetik nazariya hisoblanadi. Sotsiogenetik yondashuvga binoan, shaxsda ro‘y beradigan o‘zgarishlar jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish (sotsializatsiya) usullari, uni qurshab turgan odamlar bilan o‘zaro munosabati vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko‘ra, inson biologik tur sifatida tug‘ilib, hayotning ijtimoiy shart-sharoitlarining bevosita ta’siri ostida shaxsga aylanadi.
Ular odamlarning xulq-atvorida tug'ma narsa yo'q va uning har bir harakati faqat tashqi ta'sir mahsuli ekanligiga ishonishadi. Shu sababli, tashqi ta'sirlarni manipulyatsiya qilish orqali har qanday natijaga erishish, bolada har qanday aqliy funktsiya ko'rinishiga erishish va uni istalgan darajada rivojlantirish mumkin. XVII asrda Ingliz faylasufi J.Lokk (1632-1704) “bola tug'ilgandan sof qalb bilan, xohlagan narsani yozishingiz mumkin bo'lgan oppoq varaqqa o'xshaydi va bola ota-onalar va yaqinlaringiz xohlagan tarzda o'sadi” deb ishongan. Ushbu nuqtai nazardan, irsiyat bola psixikasi va xulq-atvorini rivojlantirishda hech qanday rol o'ynamaydi. Amerikalik psixolog J.B. Uotson (1878-1958) psixologiyani tabiiy fanlar bilan bir qatorga qo'yishga intilib, to'g'ridan-to'g'ri kuzatish mumkin bo'lgan narsalarni o'rganib, shunday shiorni ilgari surdi: "Inson nima deb o'ylayotganini o'rganishni to'xtating, keling, inson nima qilayotganini o'rganaylik! " U inson xatti-harakatlarida tug'ma narsa yo'q va har qanday harakat tashqi stimulyatsiya mahsulidir, deb ishongan. Shuning uchun, tashqi stimullarni manipulyatsiya qilish orqali, har qanday odamni "yaratish" mumkin degan nazariyani ilgari suradi.
|
