Kasbiy psixologiya fanindan seminar ishlanma ta’lim yo‘nalish(lari)

Kognitivistik yo‘nalish. Kognitivistik yo‘nalishning asoschilari qatoriga J. Piaje, Dj. Kelli va boshqalarni kiritish mumkin. J. Piajening intellekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo‘lib, u intellekt funktsiyalari va intellektning davrlari ta’limotini o‘z ichiga qamrab oladi. Intellektning asosiy funktsiyalari uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptatsiya (moslashish, ko‘nikish)dan iborat bo‘lib, intellektning funktsional invariantligi deb yuritiladi.
Muallif shaxsda intellekt rivojlanishining quyidagi bosqichlarni ajratadi:

1. 
   sensomotor intellekti (tug‘ilishdan to 2 yoshgacha);
   
2. 
   operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshgacha);
   
3. 
   muayyan operatsiyalar davri (7–8 yoshdan 11–12 yoshgacha);
   
4. 
   formal (rasmiy) operatsiyalar davri.
   

J. Piajening g‘oyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruhini kognitiv-genetik nazariyaga biriktirish mumkin. Bu yo‘nalishning namoyandalari qatoriga L. Kolberg, D. Bromley, Dj. Birrer, A. Vallon, G. Grimm va boshqalar kiradi.SHaxs psixologiyasining rivojlanishi muammosini o‘rganishga Rossiyalik atoqli olimlar L. S. Vigotskiy, P. P. Blonskiy, S. L. Rubinshteyn, A. N. Leontev, B. G. Ananev, A. G. Kovalev, L.I. Bojovichlar o‘zlarining salmoqli hisslarini qo‘shganlar.
Quyida psixologlarning ayrim fikrlariga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
A.G.Kovalevning fikricha, shaxs – ijtimoiy munosabatlarning ham ob’ekti, ham sub’ekti. A. N. Leontevning tushuntirishicha, shaxs faoliyat sub’ektidir. K. K. Platonov jamiyatda o‘z vazifasini anglovchi, ishga layoqatli, yaroqli individni shaxs deb ataydi. Bu muammo mohiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan S. L. Rubinshteynning ta’rificha, shaxs tashqi ta’sirlar yo‘nalishini o‘zgartiruvchi, ichki shart-sharoitlar mahsulidir.
A.V. Petrovskiyning quyidagi ta’rifini shaxsning psixologik ta’rifi sifatida qabul qilish mumkin: «O‘z mehnati tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan, jamiyatda rivojlanuvchi va odamlar bilan til yordamida munosabatga kirishuvchi odam shaxsga voqelikni beruvchi hamda faol o‘zgartiruvchi sub’ektga aylanadi». Ko‘rinib turibdiki, psixolog olimlar shaxsni tushunishga turli tomonlardan yondashib, unga har xil ta’rif berishgan.
Psixolog olimlarning yuqorida bayon qilgan fikrlarini metodologik asos qilib olgan holda, Muhandis xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi quyidagilardan iborat deb hisoblash mumkin:

1. 
   kasbiy yo‘nalganlik xodimning ehtiyojlari, qiziqishlari, e’tiqodlari, faoliyati va xulqining ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarida ifodalanadi;
   
2. 
   kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalar xodimning hayotiy faoliyati jarayonida egallanadi;
   
3. 
   individual tipologik xususiyatlar xodimning temperamenti, irodasi va qobiliyatida aks etadi;
   
4. 
   mashqlar tizimi hayotni, faoliyat, harakat va xulq-atvorni tuzatish (korrektsiyalash), o‘zini o‘zi nazorat qilish, o‘zini o‘zi boshqarishni ta’minlaydi.
   

Xulosa qilib aytganda, shaxsga sotsial-psixologik yondashish uni ma’lum guruhlarning a’zosi, konkret sharoitida o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan muloqotga kirishuvchi konkret odam deb tushunishdir.
Shaxs sotsializatsiyasi to‘g‘risida gap ketarkan, uning fanda ko‘pincha «shaxs taraqqiyoti» yoki «tarbiyasi» tushunchalari bilan sinonimdek ishlatilishiga alohida e’tibor berish kerak. Lekin sotsializatsiya sof ijtimoiy-psixologik tushuncha bo‘lib, aytib o‘tilgan tushunchalardan farq qiladi. Sotsializatsiya – bu individning ijtimoiy muhitga qo‘shilishi, ijtimoiy ta’sirlarni o‘ziga singdirishi va aktiv ravishda muloqot sistemasiga kirib borishi jarayonidir. Bu jarayon ikki tomonlama bo‘lib, bir tomondan, shaxs aktiv ravishda ijtimoiy ta’sirlarni qabul qiladi, ikkinchi tomondan esa, ularni hayotda o‘z xulq-atvorlari, munosabatlarida namoyon etadi. Bu jarayon normal individda tabiiy tarzda ro‘y beradi, chunki individda shaxs bo‘lishga ehtiyoj hamda shaxs bo‘lishiga imkoniyat va zaruriyat bordir. Shuning uchun ham bola tug‘ilib, ijtimoiy muhitga qo‘shilgan ondan boshlab, undagi shaxs bo‘lishga intilishni, undagi shakllanish jarayonini kuzatish mumkin (masalan, chaqaloqlardagi bevosita emotsional muloqotga ehtiyojning borligi).
3.2. Shaxs faolligi. Faoliyat insonni shaxs sifatida rivojlanishining asosi, uning ijtimoiy mavjudot sifatida mavjudligining asosiy omili hisoblanadi. Faoliyatni o'zlashtirish, uning murakkablashishi, yaxshilanishi inson asab tizimi rivojlanishining muhim shartidir. Shaxs o`zining faoliyati tufayli tevarak-atrofdagi olam bilan faol munosabatda bo`ladi. Shaxsning faolligi deganda odamning atrofdagi tashqi muhitga ko`rsatadigan ta`siri tushuniladi. Tashqi muhit bilan faqat odamlar emas, hayvonlar ham o`zaro munosabatda bo`ladilar. Lekin hayvonlar tashqi muhitga moslashib yashaydilar, odamlar esa tashqi muhitga moslashibgina qolmasdan, uni o`zgartirishga ham qodirlar.
Rus psixologiyasida shaxsiyat va faoliyat tushunchasi bog'liq hodisalar sifatida qaraladi. Shaxsning faolligi va faoliyati muammosini ishlab chiqishda zamonaviy psixologiya aks ettirishning funktsional xarakteri, ongning mehnat faoliyatidan kelib chiqishi va insonning xulq-atvori va faoliyatida mehnatning etakchi roli haqidagi g'oyalarga asoslanadi. Faoliyat manbai, birinchi navbatda, ehtiyojlar deb nomlanadi. Aynan ehtiyojlar odamni qondirish uchun vositalarni topishga undaydi, bu esa faol faoliyatni talab qiladi. Shaxsning faolligi uning turli qiziqishlarida, ehtiyojlarida namoyon bo`ladi. XX asr boshlarida avstriyalik psixolog Z.Freyd shaxs faolligini quyidagicha tushuntiradi. Odam o`zining avlodlaridan nasliy yo`l bilan o`tgan instinktiv mayllarining namoyon bo`lishi tufayli faoldir, instinktiv mayllar asosan jinsiy instinktlar shaklida namoyon bo`ladi. Z. Freyd shaxsning faolligini jinsiy mayllar bilan bog`laydi. Shaxsning faolligini hozirgi zamon ilmiy psixologiyasi to`g`ri hal qilib beradi. Inson shaxsiy faolligining asosiy manbai uning ehtiyojlar, deb tushuntiradi.
Ehtiyojlar piramidasi - bu inson ehtiyojlarining ierarxik modeli uchun tez-tez ishlatiladigan nom bo'lib, bu amerikalik psixolog Avraam Maslou g'oyalarining soddalashtirilgan namoyishi. Ehtiyojlar piramidasi motivatsiyaning eng mashhur va taniqli nazariyalaridan birini - ehtiyojlar iyerarxiyasi nazariyasini aks ettiradi. Ushbu nazariya ehtiyoj nazariyasi yoki ierarxiya nazariyasi deb ham ataladi. Dastlab, bu g'oya Maslowning "Inson motivatsiyasi nazariyasi" (1943) asarida, 1954 yilda nashr etilgan "Motivatsiya va shaxsiyat" kitobida batafsil bayon etilgan. Maslou ehtiyojlari ahamiyati kamayib boruvchi tartibda taqsimlanib, bunday qurilishni inson ko'proq ibtidoiy narsalarga muhtoj bo'lgan paytda yuqori darajadagi ehtiyojlarni boshdan kechira olmasligi bilan izohladi. Pastki qismida fiziologiya (ochlikni, chanqog'ini qondirish va boshqalar). Xavfsizlikka bo'lgan ehtiyoj bir pog'ona yuqoriroq bo'lsa, muhabbat va muhabbatga, shuningdek, har qanday ijtimoiy guruhga mansublikka bo'lgan ehtiyoj. Keyingi qadam, hurmat va ma'qullash zarurati bo'lib, Maslou bilim ehtiyojlarini (bilimga chanqoqlik, iloji boricha ko'proq ma'lumotni qabul qilish istagi) qo'ydi. Buning ortidan estetikaga ehtiyoj paydo bo'ladi (hayotni uyg'unlashtirish, uni go'zallik, san'at bilan to'ldirish istagi). Va nihoyat, piramidaning so'nggi pog'onasi, eng yuqori bosqichi, ichki potentsialni ochib berishga intilishdir (bu o'z-o'zini anglash). Shuni ta'kidlash kerakki, ehtiyojlarning har biri to'liq qondirilishi shart emas - keyingi bosqichga o'tish uchun qisman to'yinganlik etarli."Ishonchim komilki, odam non bilan faqat non bo'lmagan sharoitda yolg'iz yashaydi", deb tushuntirdi Maslow. - Ammo non ko'p bo'lsa va oshqozon doimo to'yib tursa, insonning intilishlari nima bo'ladi? Yuqori ehtiyojlar paydo bo'ladi va ular tanamizni fiziologik ochlik emas, balki boshqaradi. Ba'zi ehtiyojlar qondirilsa, boshqalari tobora ko'payib boradi. Shunday qilib, inson asta-sekin, bosqichma-bosqich o'z-o'zini rivojlantirishga ehtiyoj tug'diradi - ularning eng yuqori darajasi. "
Bundan tashqari, batafsilroq tasnif mavjud. Tizimda ettita asosiy darajalar (ustuvorliklar) mavjud:

1) Fiziologik ehtiyojlar: ochlik, tashnalik va boshqalar.
2) Xavfsizlikka ehtiyoj: ishonch hissi, qo'rquv va muvaffaqiyatsizlikdan xalos bo'lish.
3) Tegishli va muhabbatga ehtiyoj.
4) Hurmatga ehtiyoj: muvaffaqiyatga erishish, tasdiqlash, tan olish.
5) Kognitiv ehtiyojlar: bilish, bilish, o'rganish.
6) Estetik ehtiyojlar: uyg'unlik, tartib, go'zallik.
7) (eng yuqori) o'zini o'zi anglash zarurati: maqsadlarini, qobiliyatlarini ro'yobga chiqarish, o'z shaxsiyatini rivojlantirish.
Faoliyatning rivojlanishi uning birlashtirilgan, bo'ysunadigan har xil turlari va shakllarining (o'yin, ish, o'rganish) paydo bo'lishiga olib keladi. Bunday holda, motivlarning ierarxik munosabati o'rnatiladi, ular har xil faoliyat turlari uchun motivlardir. Faoliyat motivlarining ularning rivojlanishida vujudga kelgan bunday yagona tizimi shaxsning hissiy bazasini tashkil etadi. Maktab yoshidagi bolalar ko'p sonli turli xil faoliyat turlarida qatnashadilar.
Etaklovchi faoliyat - Unda o'ziga xos psixologik jarayonlar paydo bo'ladi, yaratiladi yoki tiklanadi (o'rganishda - nazariy fikrlash, o'yinda - xayol va boshqalar), bolaning rivojlanishining har bir davridagi asosiy aqliy o'zgarishlar bunga bog'liq (masalan, maktabgacha yoshdagi bola o'yin insonning xulq-atvorining asosiy ijtimoiy funktsiyalari va me'yorlarini egallaydi).