Kasbiy psixologiyada bilish jarayonlari reja

8.3 Diqqat turlari
Ixtiyorsiz diqqat. Agar o‘qituvchining tushuntirishlari mazmunan qiziqarli bo‘lsa, unda ko‘rgazma materiallaridan foydalanilsa, pedagogning hikoyasini o‘quvchilar hech bir qiynalmay, diqqat bilan tinglaydilar va o‘qituvchi namoyish qilgan materiallarni qunt bilan kuzatadilar. Bu – ixtiyorsiz deb ataluvchi diqqatning ko‘rinishidir. Bunday diqqat paydo bo‘lishida odam ko‘pincha faqat irodaviy zo‘r berish u yoqda tursin, biron-bir narsani ko‘rishni, eshitishni va shu kabilarni o‘ziga oldindan maqsad ham qilib qo‘ymaydi. Shu tufayli diqqatning bu turi maqsadsiz diqqat deb ham ataladi.
Orientirovka refleksii ixtiyorsiz (maqsadsiz) diqqatning fiziologik asosi bo‘lib, odamni tevarak-atrof muhitida sodir bo‘layotgan hodislarga javob qaytarishga undaydi.
Ixtiyorsiz diqqatni paydo qiluvchi aniq sabablar nimalardan iborat? Avvalo har qanday qo‘zg‘atuvchilar odatda ixtiyorsiz diqqatni vujudga keltiradi. Chunonchi, kuchli Momaqaldiroq yoki yaqin atrofda otilgan o‘q ovozi odamni diqqatini shu tovushga qaratishga majbur etadi. qo‘zg‘atuvchining nisbiy kuchi katta ahamiyatga egadi. Sokin tunda kuchsiz shitirlash ham darhol seziladi.
Hatto u qadar kuchli bo‘lmasa ham, ko‘zg‘atuvchining bexosdan (tasodifiy) ta’sir ko‘rsatishi diqqatni jalb qilish yahamiyatiga egadir. Harakatdagi narsalar, shuningdek, yangilik, odatlanilgan sharoitda yuz beruvchi o‘zgarishlar sezilmay qolmaydi. Masalan, darsda yangi ko‘rgazma qo‘llanmalardan foydalanish o‘quvchilar diqqatini kuchaytiradi. Kontrast (bir-biriga zid, teskari) narsa yoki hodislar ham shu yo‘sinda ta’sir ko‘rsatadai. Chunonchi, bo‘yi pastroq odamlar orasida turgan novcha odam diqqatni o‘ziga ko‘proq tordadi.
Odamning ichki holati ixtiyorsiz diqqatning paydo bo‘lishida katta ahamiyatga ega. Oshxonadan dimoqqa urilgan taom xidi qorni och odamga darov sezilsa, qorni to‘q odam esa bunga e’tibor ham bermaydi. Bizda qiziqish Ixtiyoriy diqqat. Ixtiyoriy deb ataluvchi diqqat boshqacha xarakterga ega. Ixtiyoriy diqqat amalda Biron-bir narsani idrok qilish yoki ish bajarish mAqsadi, niyati paydo bo‘lishi tufayli maylonga keladi. Diqqatning bu turi oldindan ko‘zlangan diqqat deb ataladi. Masala echishda o‘quvchi diqqatini bir nuqtaga to‘plashga qiynaladi, ammo mazkur masalani echishga o‘zini majbur qiladi, masala shartlarini bilib oladi, masala ustida o‘ylaydi. Ko‘pincha tashqi kuzatuvchilar o‘quvchi diqqatini chalg‘itib turadi, ammo u irodasini ishga solib, qunt bilan ishlashga o‘zini majbur etadi. Odamda ixtiyoriy diqqat mehnat mashaqqatlari natijasida paydo bo‘lgan, shu tufayli u irodaviy diqqatdir.
Ixtiyoriydan sungi diqqat. qator psixologlar diqqatning yana uchinchi turi bor deb ko‘rsatishadi, b udiqqat odamda ma’lum irodaviy zo‘r berishdan so‘ng paydo bo‘ladi, ammo bunda odam go‘yo ishga «kirishib» ketadi, ishga diqqatni engillik bilan to‘play boshlaydi. Bu yo‘sinda psixolog olim N.F.Dobrinin ixtiyoriydan so‘ngi (yoki ikkilamchi) diqqat deb atalgan, chunki bu diqqat odatda, ixtiyoriy diqqat o‘rnini egallaydi.
Diqqatning bu turi ixtiyorsiz diqqatdan shunisi bilan farq qiladi: odamning anglangan maqsadi bo‘ladi, shu tufayli diqqat bir nuqtaga to‘planadi. Ammo ixtiyoriydan so‘ngi diqqat ixtiyoriy diqqat ham emas: diqqatning bu turi odamdan maxsus irodaviy zo‘r berishlari talab etmadi. O‘quv ishida ixtiyoriydan so‘nggi diqqatning ahamiyati katta, o‘quv yili boshida o‘quvchi ko‘pgina hollarda ixtiyoriy diqqatni ishga soladi. Keyin o‘quvchi ishga qiziqib qoladi, binobarin uning diqqati chalg‘iyvermaydi, u qunt bilan shug‘ullana boshlaydi.