Kasbiy psixologiyadan ma’ruzalar 1-mavzu

Shaxsning biogenetik va sotsiogenetik nazariyalari. Shaxs faolligi.
«Shaxs» tushunchasi keng va ko‘p qirralidir. Shaxsni u yoki bu yo‘nalishda bir qator fanlar: falsafa, tarix, pedagogika, sotsiologiya, tibbiyot va psixologiya o‘rganadi. Psixologiya fani boshqa fanlardan farqli o‘laroq, shaxsning ichki dunyosini, boshqacha qilib aytganda, uning ruhiy jarayonlarini, hissiy- irodaviy holatlarini, individual psixologik xususiyatlarini tadqiq qiladi. Psixologiya fanida shaxs muammosini o‘rganish bo‘yicha turli nazariyalar mavjud bo‘lib, ularga biogenetik, sotsiogenetik yondashuvlar qiradi.
Biogenetik nazariya negizida insonning biologik rivojlanishi bosh omil sifatida qabul qilingan bo‘lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy xususiyat kasb etadi, ular bilan o‘zaro aloqalar tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh maqsadi – biologik determinantlarga (aniqlovchilariga) qaratiladi va ularning mohiyatidan sotsial- psixologik xususiyatlar kelib chiqadi.
Taraqqiyot jarayonining o‘zi avval biologik rivojlanishning universal bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi. Biogenetik qonuniyat F. Myuller va E. Gekkellar tomonidan kashf qilingan.
Sotsiogenetik nazariya. Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko‘rinishi sotsiogenetik nazariya hisoblanadi. Sotsiogenetik yondashuvga binoan, shaxsda ro‘y beradigan o‘zgarishlar jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish (sotsializatsiya) usullari, uni qurshab turgan odamlar bilan o‘zaro munosabati vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko‘ra, inson biologik tur sifatida tug‘ilib, hayotning ijtimoiy shart-sharoitlarining bevosita ta’siri ostida shaxsga aylanadi.
Ular odamlarning xulq-atvorida tug'ma narsa yo'q va uning har bir harakati faqat tashqi ta'sir mahsuli ekanligiga ishonishadi. Shu sababli, tashqi ta'sirlarni manipulyatsiya qilish orqali har qanday natijaga erishish, bolada har qanday aqliy funktsiya ko'rinishiga erishish va uni istalgan darajada rivojlantirish mumkin.
XVII asrda ingliz faylasufi J.Lokk (1632-1704) “bola tug'ilgandan sof qalb bilan, xohlagan narsani yozishingiz mumkin bo'lgan oppoq varaqqa o'xshaydi va bola ota-onalar va yaqinlaringiz xohlagan tarzda o'sadi” deb ishongan. Ushbu nuqtai nazardan, irsiyat bola psixikasi va xulq-atvorini rivojlantirishda hech qanday rol o'ynamaydi.
Amerikalik psixolog J.B. Uotson (1878-1958) psixologiyani tabiiy fanlar bilan bir qatorga qo'yishga intilib, to'g'ridan-to'g'ri kuzatish mumkin bo'lgan narsalarni o'rganib, shunday shiorni ilgari surdi: "Inson nima deb o'ylayotganini o'rganishni to'xtating, keling, inson nima qilayotganini o'rganaylik! " U inson xatti-harakatlarida tug'ma narsa yo'q va har qanday harakat tashqi stimulyatsiya mahsulidir, deb ishongan. Shuning uchun, tashqi stimullarni manipulyatsiya qilish orqali, har qanday odamni "yaratish" mumkin degan nazariyani ilgari suradi.