Kegl cc pechat indd

2-jadval

№		Tezligi, km/soat	№		Tezligi, km/soat
1	Toshbaqa	0,5	13	Kenguru	48
2	May qo‘ng‘izi	11	14	Jirafa	51
3	Pashsha	18	15	Bo‘ri	55-60
4	Asalari	25	16	Qaldirg‘och	54-63
5	Chumchuq	35	17	Quyon	60
6	Ninachi	36	18	Kaptar	60-70
7	Ola kit	38-40	19	Lochin	64-77
8	Akula	40	20	Arslon	65
9	Ayiq	40	21	Qilich-baliq	80
10	Afrika fili	40	22	Afrika tuyaqushi	80
11	Ot	46	23	Jayron	95
12	Bug‘u	47	24	Qoplon	112

•Xalqaro birliklar sistemasi qabul qilinishidan oldin, kattalik- larni inson tanasining o^£lchamlari bilan solishtirib o^£lchashgan. Masalan, 0^£rta Osiyoda gaz deb ataluvchi uzunlik birligi uch usulda aniqlangan: l)uzatilgan qo^£l barmoqlarining uchidan qo^£l yelkasigacha bo^£lgan masofa; 2) yon tomonga uzatilgan qo^£l barmoqlarining uchidan ko^£krak o^£rtasigacha yoki burun uchigacha bo^£lgan masofa; 3) yon tomonga uzatilgan qo^£l barmoqlarining uchidan ikkinchi yelkagacha bo^£lgan masofa. 1 gaz (Xorazm, yer o^£lchashda)«106—107 sm; lgaz (Xorazm, gazmol o^£lchashda) = 61 sm; 1 gaz (Buxoro, qurilishda)« 79 sm; 1 gaz (Samarqand, Toshkent, Farg^£ona)«68,6—70,7 sm.
JISMLARNING
MUVOZANATI.
ODDIY MEXANIZMLAR
Bu bobda Siz:
— jismlarning massa markazi va
I uni aniqlash;
— muvozanat turlari;
— kuch momenti, richag;
— oddiy mexanizmlar: blok, qiya tekislik, vint, pona va chigiriq;
— oddiy mexanizmlarda bajarilgan ishlar;
— mexanizmlarning foydali ish koeffitsiyenti;
— mexanikaning «oltin qoidasi» bilan tanishasiz.
Ill
BOB
KIRISH SUHBATI
Qadim davrlardan beri inson o^£z mehnatini yengillashtirish yo^£llarini qidiradi. Qurilishlar olib borishda og^£ir ustunlar, yo^£nilgan marmar toshlarni siljitish, ko^£tarish uchun turli mexanik qurilmalardan foydalanib kelgan. Uch ming yil oldin qadimgi Misrda piramidalar qurilishida og^£ir tosh plitalarni richaglar yordamida bir joydan ikkinchi joyga siljitishgan va ancha balandga ko^£tarishgan. Ko^£p hollarda og^£ir yukni biror balandlikka ko^£tarish o^£rniga uni shu balandlikka qiya tekislik bo^£yicha dumalatib yoki sudrab olib chiqishgan. Samarqand va Buxoro shaharlaridagi minoralar, madrasalar, saroy va masjidlar qurilishida yuklarni bloklar, chig^£iriqlar yordamida ko^£targanlar.
Turmushda, zavodlarda katta-katta metall taxtalarni kesadigan, shtamplaydigan stanoklarda, ko^£tarma kran, yer qazuvchi, tekislovchi mashinalarda ham oddiy mexanizmlar bor. Bunday mexanizmlar zamonaviy audio va video apparaturalar, murakkab avtomatlarda ham uchraydi.
Oddiy mexanizmlar ishi bilan tanishsangiz, murakkab mashinalar tuzilishini tushunishingiz oson bo^£ladi.
30-MAVZUI
JISMLARNING MASSA MARKAZI УА UNI ANIQLASH. MUVOZANAT TURLARI
Quyidagicha tajriba o^£tkazaylik. Kartondan qirqilgan varaq olib, uning ixtiyoriy nuqtasidan igna yordamida ip o^£tkazaylik. Ipning ikki uchini shtativlarga bog^£laylik. Bunda varaq 48-rasmda ko^£rsatilgan holatda qoladi. Uni o^£z o^£qi atrofida biroz burib qo^£yib yuborilsa, yana dastlabki holatiga qaytadi. Endi varaqning o^£rtasidan ip o^£tkazib yana shtativga bog^£laylik (49-rasm). Bu holda varaqni qancha aylantirib qo^£ymaylik, qo^£yilgan holatida qolganligini ko^£ramiz. Shu holatda topilgan nuqtaga jismning massa markazi deyiladi. Jismning bu nuqtasida xuddi barcha massa to^£plangandek bo^£ladi.
48-rasm.
49-rasm.
84
Shunga o^£xshash tajribalar yordamida aniqlanishicha, turli geometrik shaklga ega bo^£lgan jismlarning massa markazlari quyidagicha bo^£lar ekan:
Bir jinsli jismlarning (masalan, shar, sfera, doira va shu kabilarning) massa markazlari ularning geometrik markazlari bilan ustma-ust tushadi (50-rasm).
Doira
To‘rtburchak Parallelogramm 50-rasm.
Halqa
Kub
Agar jismlar ixtiyoriy yassi shaklga ega bo^£lsa, uning massa markazini ikki nuqtasidan osish usuli bilan aniqlash mumkin. Bunda massa markazi A va В nuqtalardan o^£tgan vertikal chiziqlar kesishgan nuqtada bo^£ladi (51-rasm).
Jismlarni massa markazidan o^£tgan o^£qqa 51-rasm
osib qo^£yilsa, u muvozanatda uzoq muddat
davomida qoladi. Agar jism muvozanatda bo^£lsa, unga ta’sir qilayotgan barcha kuchlarning yig^£indisi nolga teng bo^£ladi.
Jismni muvozanat holatidan chetga chiqarilganda, uni dastlabki holatiga qaytaruvchi kuch hosil boiadigan muvozanatga turg‘un muvozanat deyiladi (52-<7 rasm).
Jismni muvozanat holatidan chetga chiqarilganda, uni muvozanat holatidan yanada ko‘proq uzoqlashtiradigan kuch hosil boiadigan muvozanatga turg'unmas muvozanat deyiladi (52-b rasm).
шШШШ a
a) b) d)
52-rasm.
ъ m
85
Jismni muvozanat holatidan chetga chiqarilganda uning holatini o‘zgartiradigan hech qanday kuch hosil boimasa, farqsiz muvozanat deyiladi (52-d rasm).
Shunday tajriba o^£tkazaylik. Fizika darsligini olib, uning tagiga chizg^£ichni qo^£yaylik. Chizg^£ichni bir uchidan sekin ko^£tara boshlaylik (53-a, b rasm). Shunda chizg^£ich stol bilan ma’lum bir burchak hosil qilganda kitob ag^£darilib tushadi. Demak, jismning muvozanatda bo‘lishi tayanch holatiga ham bog‘liq ekan.
a) b) d)
53-rasm.