Kegl cc pechat indd

^ — neytron
^ — proton ® — elektron
86-]
Atom yadrosining o^£lchami atom o^£lchamidan taxminan yuz ming marta kichikdir. Lekin yadroda atomning amalda barcha massasi to^£plangan bo^£ladi. Atomning yadrosida musbat zaryadga ega bo^£lgan proton va zaryadga ega bo^£lmagan neytron bo^£ladi. Yadro atrofida aylanib yurgan elektronlarning massasi taxminan ikki ming marta kichik bo^£lib, yadroga tortilishi tufayli undan ma’lum masofada aylanib yuradi. Proton zaryadining miqdori son qiymati jihatidan elektron zaryadiga teng. Shunga ko^£ra, atomning umumiy zaryadi nolga teng. Agar ikkita jismni olib juda yaqinlashtirsak (ishqalasak) atomdagi ayrim elektronlar bir jismdan ikkinchisiga o^£tib qoladi. Shunda elektronlar o^£tib qolgan jism manfiy, elektronini bergan jism musbat ishorada zaryadlanadi.
® Shunday qilib ortiqcha elektronlarga ega bo^£lgan jism manfiy ishorali zaryadga, elektronlari yetishmaydigan jism musbat ishorali zaryadga ega bo^£ladi.
Demak, elektr zaryadlari faqat zaryadlangan zarralar orqali bir jismdan ikkinchisiga o^£tadi.
Musbat zaryadlangan tayoqchani zaryadlanmagan metall gilzaga yaqinlashtirilsa, metall gilza tayoqchaga tortiladi (87-rasm). Sababi nimada?
87-rasm.
120
Bunga sabab, gilzadagi erkin elektronlar tayoqchadagi musbat zaryadlarga tortilib gilzaning bir tomoniga to^£planadi. Uning qarama- qarshi tomonida musbat zaryadlar qoladi. Manfiy zaryadlar, musbat zaryadlarga nisbatan yaqin joylashganligidan tortishish kuchi itarishish kuchidan katta bo^£ladi.
1. Jismlar ishqalanganda nima sababdan elektrlanib qoladi?
2. Elektrlanish hodisasi foydalimi yoki zararlimi?
3. Tabiatda elektrlanishga oid qanday hodisani kuzatgansiz?
44-MAVZUI
ELEKTR TOKI HAQIDA TUSHUNCHA. TOK MANBALARI
Jismlarning elektrlanganligini «elektrometr» deb ataluvchi asbob yordamida aniqlash mumkin (8 8-rasm). Elektrometrning yuqori qismiga metall shar o^£rnatilgan bo^£lib, unga metall sterjen mahkamlangan. Metall sterjenning ikkinchi uchiga aylana oladigan holda strelka o^£rnatilgan. Zaryadlangan tayoqchani metall sharga tekkizilsa, tayoqchadagi zaryadlar sharga, undan metall sterjenga va strelkaga o^£tadi. Sterjen va strelka bir xil ishorada zaryadlanganligidan ular bir-biridan itarilib qochadi va strelka ma’lum burchakka og^£adi.