Kegl cc pechat indd

24 ta
•Quyosh massasi taqriban 2000 000 kg.
30fa
16-MAVZU
ZICHLIK УА UNING BIRLIKLARI. BERUNIY VA HOZINNING ZICHLIKNI ANIQLASH USULLARI
Menzurkaga ma’lum miqdorda iliq suv quyaylik. Hajmini belgi- lab, unga choy qoshiqda shakar solib eritaylik. Bunda suvning hajmi o^£zgarmaganligini ko^£ramiz. Shakar qayoqqa ketdi? Shakarni tashkil etgan zarralar suv zarralari oralig^£iga tarqalib ketdi. Demak, moddani tashkil etgan zarralar bir-biridan ma’lum masofada joylashar ekan. Ayrim moddalarda zarralar yaqin joylashsa, ayrimlarida esa uzoqroqda bo^£ladi. Bundan tashqari turli moddalar zarralarining massasi turlicha bo^£ladi. Moddaning bu xususiyati zichlik deb ataluvchi fizik kattalik orqali ifodalanadi.
Zichlik deb, moddaning birlik hajmiga to‘g‘ri kelgan massasiga aytiladi.
Zichlik p (ro) harfi bilan belgilanadi.
Zichlik=^i. p=~,
Him V
p — zichlik, m — massa, V— hajm.
]gr
Zichlikning birligi l^r bg
p_temir⁼7800^-. Bu, temirdan yasalgan, tomonlari lm dan bo^£lgan
kubning massasi 7800 kg ga teng bo'ladi deganidir. Xuddi shunday hajmi 1 m³ bo^£lgan mis kubning massasi 8900 kg bo'ladi. Zichlikni
da ham ifodalash mumkin. Bunda ^ dan ga quyidagicha
o^£tiladi: P = 1-^7 = ₁ = * = 0, CO 1-^-. Gazlarning zichligi
m¹ 1Й00COOan. 1000 sm¹ sm¹
kichik, suyuqliklarda kattaroq bo‘ladi. Qattiq jismlarning zichligi ularnikidan katta bo'ladi (16-rasm).
1 sm³ 1 sm³ 1 sm³ 1 sm³
Havo
^: 0,00129 g
Suv 1 g
Qo‘rg‘oshin
11,3 g
16-rasm.
Simob 13,6 g
Demak, biror moddaning yoki jismning zichligini aniqlash uchun uning hajmi va massasini o^£lchab topilar ekan. Har qanday shakldagi jismlarning massasini tarozida o'lchash mumkin. Lekin hajmini har doim ham chizg^£ich bilan aniqlab bo'lmaydi. Masalan: uzuk, zirak. Suvda erimay- digan jismlarning hajmi quyidagicha aniqlanadi (17-rasm). Menzurkaga suv quyilib, uning hajmi V_l belgilab olinadi. So^£ngra unga uzukni tushirib, suvning keyingi sathi V₂ yozib olinadi. Bundan uzukning hajmi V=V₂~V_v Demak, uzukning hajmi 2,8sm³ -2sm³ = 0,8 sm³ ga teng.
Amaliy topshiriq
Yuqoridagi usul bilan tugma, choy qoshiqchasi va shunga o'xshash narsalar zichligini aniqlang. Zichlikni aniqlash yo^£li bilan tilla taqinchoqlarning haqiqiyligini tekshirish mumkinligini yodingizda tuting!
34
1-jadval

Qattiq jismlar	g/sm^3	Suyuqliklar	g/sm^3	Gazlar	g/sm^3
Muz	0,9	Benzin	0,71	Vodorod	0,00009
Deraza oynasi	2,5	Spirt	0,79	Tabiiy gaz	0,0008
Alyuminiy	2,7	Kerosin	0,8	Azot	0,00125
Po‘lat	7,8	0‘simlik yog‘i	0,9	Is gazi	0,00125
Mis	8,9	Sut	1,03	Kislorod	0,00143
Kumush	10,5	Dengiz suvi	1,03	Karbonat
Oltin	19,3	Asal	1,35	angidrid	0,00198
Platina	21,5	Sulfat kislotasi	1,8
Iridiy	22,4

*Suyuqliklar hajmi litrda berilsa, 1 litr=l dm³ = 0,001 m³ orqali hisoblanadi.
Masala yechish namunalari
1. Hajmi 2 sm³ bo'lgan tilla bilaguzukning massasi qancha bo‘ladi?
Berilgan: V=2 sm³ p = 19,3 g/sm³
Topish kerak m = ?
Formulasi:
T+J
P ⁼y, bundan m=p ■ V.
Yechilishi:
m= 19,3 ~T
⁵ sm
2 sm³ = 38,6 g.
Javobi: m= 38,6 g. 2. Massasi 100 g bolgan alyuminiy buyumning hajmi qancha bo^cladi?
Berilgan: m= 100 g
P_al⁼2,7 g/sm³
Topish kerak V=?
Formulasi:
bundan
V=■
^₌J00g
Yechilishi:
= 37,037 sm³.
2,7-
srrr
Javobi: V= 37,037 sm³.
Vatandoshlarimiz Beruniy va Abdurahmon Hozin turli moddalarning zichliklarini juda aniq o‘lchaganlar. Beruniy turli shakldagi moddalarning hajmini o^£lchash uchun maxsus asbob yasagan (18-rasm). Bunda hajmi o'lchanishi kerak bo‘lgan jism idishdagi suvga (1) botirilgan. Shunda jism hajmiga teng miqdordagi suv (2) jo‘mrak orqali (3) kosachaga oqib tushgan. Beruniy suvdan yengil bo‘lgan mum, sham va yog^£och kabi jismlarning zichligini ham aniqlagan. Chuchuk va sho^cr suvlarning zichliklarini aniqlab, ularni qo'llash borasida ham fikrlar aytib o'tgan.
■J
Umar Xayyomning shogirdi Abul-Fatx Abdu- rahmon al-Mansur al-Hozin Marv shahrida tug‘ilgan. U o‘zining «Donolik tarozusi» deb atalgan kitobi va astronomik jadvali (1120-yil) bilan mashhurdir.
18-rasm.
Beruniy «Hindiston» asarida «bunday joylarning (daryolarning den- gizga quyiladigan joyi) kemalar uchun xavfli bo^£lishi, undagi suvning mazasi jihatidandir, chunki mazali (chuchuk) suv, og^£ir narsalarni sho^£r suv ko^£targanday ko^£tara olmaydi» deb ta’kidlaydi. Abdurahmon Hozin jismlarning zichligini yanada aniqroq o^£lchash uchun maxsus tarozi yasaydi (19-rasm).
1. 100 g shakarning va undan qilingan qandning hajmini solish-
2. Shakarli choyning zichligini shakarsiz choyning zichligi bilan solishtiring (tajriba o‘tkazib ко'ring).
3.1 kg/m³ necha g/sm³ bo‘ladi?
4.1 litr о‘simlik yog'ining massasi necha kg bo'ladi?
19-rasm.
tiring.
36
LABORATORIYA ISHI.
QATTIQ JISMNING ZICHLIGINI ANIQLASH