Kegl cc pechat indd

112-rasmda buyum ko^£zgudan 2F masofadan nariga qo^£yilgan. Undan 1 nurni bosh optik o^£qqa parallel, 2 nurni bosh fokus F ga yo^£naltiramiz. Bu nurlar ko^£zgudan qaytib, o^£zaro uchrashgan joyida shamning tasviri hosil bo^£ladi. Tasvir to‘nkarilgan, kichiklashgan
143
va haqiqiy bo^£ladi. Agar buyum ko‘zgudan 2F va F oralig‘idagi masofaga qo^£yilsa (113-rasm), tasvir bu safar ham 1 va 2 nur yor­damida yasaladi. Tasvir to‘nkarilgan, kattalashgan va haqiqiy bo^£ladi. Agar buyum 2F masofaga qo^£yilsa, buyum va tasvir ustma-ust tushadi.
112-rasm.
113-rasm.
114-rasmda qavariq ko^£zguda tasvir hosil qilish ko‘rsatilgan. Unda tasvir
Hisoblashlar shuni ko^£rsatadiki, qa­variq va botiq ko^£zgularda buyumdan ko^£zgu markazigacha bo^£lgan masofa d, tasvirdan ko^£zgu o^£rtasigacha bo^£lgan masofa / (112-rasm) va fokus masofasi F orasida quyidagicha bog^£liqlik bor:
±=±₊i.
i r i
Botiq ko^£zgularda d va F hamma vaqt musbat qiymatga ega. / ning qiymati haqiqiy tasvir uchun musbat, mavhum tasvir uchun manfiy bo^£ladi.
Sferik ko^£zgular kundalik turmushda va texnikada keng qo^£llaniladi. Qavariq ko^£zgular avtomobillarda orqa tomonni kuzatish uchun o^£rnatiladi. Chunki unda yassi ko^£zguga nisbatan kattaroq joyni ko^£rish mumkin. Botiq ko^£zgular nurni to^£plash xususiyatiga ega bo^£lganligidan projektorlarda, avtomobil va qo^£l chiroqlarida qo^£llaniladi.
1. Mavhum tasvir deganda nimani tushunamiz?
2. Tajribada sferik ko⁽zgularning fokusi qanday topiladi?
3. Sferik sirt markazi va ko‘zgu fokusi ustma-ust tushadimi?
4. Botiq ko‘zguda kattalashgan tasvirni olish uchun buyumni qayerga qo‘yish kerak?
144
Masala yechish namunasi
Odam ko^£zguga 1 m/s tezlik bilan yaqinlashmoqda. Uning tasviri ko^£zguga qanday tezlik bilan yaqinlashadi?
Berilgan: Formulasi:
asi: Yechilishi:
Odam ko^£zguga qanday tezlikda yaqin- lashsa, tasvir ham shunday tezlikda yaqinlashadi.
Demak, v_l =v₂
v
Topish
kerak
Javobi: 1 j--
10-mashq
1. Buyum botiq ko‘zgudan 2F masofada joylashgan hoi uchun tasvir yasang.
2. Buyum botiq ko‘zgudan 250 sm masofada turibdi. Ko‘zguning fokus masofasi 245 sm. Ko^£zgudan tasvirgacha bo^£lgan masofani toping. (Javobi:^ 124 sm)
3. Yassi ko‘zguga nur a burchak ostida tushmoqda. Agar ko‘zguni ft burchakka bursak, qaytgan nur qanday burchakka buriladi? (Javobi:2ft.)
4. Ikkita yassi ko^£zgu parallel qo^£yilgan. Ular orasiga buyum qo^£yilsa, ko^£zgularda nechta tasvir ko^£rinadi? (Javobi: 2 ta.)
5*. Odam o^£z yuzini to^£liq ko^£rishi uchun diametri 5 sm bo^£lgan qavariq ko^£zguni qancha uzoqlikda tutishi kerak? Ko^£zguning fokus masofasi 7,5 sm, yuzining uzunligi 20 sm. (Javobi: 0,45 m.)
6. Jarrohlik operatsiyasi bajarilayotganda, jarroh qo^£lining soyasi, jarrohlik o^£tkazilayotgan joyga tushmasligi uchun yorug^£lik manbaini qanday joylashtirish kerak?
7. Agar predmetning soyasi, predmet balandligiga teng bo^£lsa, Quyosh gorizontga nisbatan qanday joylashgan bo^£ladi?
8. Avtomobil ichida orqani ko^£radigan oyna sifatida qaysi turdagi ko^£zgudan foydalangan ma’qul? Javobingizni asoslang.
LINZALAR HAQIDA TUSHUNCHA
Yoruglikning ikki muhit chegarasida qaytishi va sinishini ko^£rdik. Amaliyotda sferik yuzalardan yoruglikning sinishidan keng foyda- laniladi. Ikki yoki bir tomoni sferik sirt bilan chegaralangan shaffof ' jismga linza deyiladi. Odatda, linzalarni shishadan yasaladi. O'rta
©qismi chetki qismiga nisbatan qalin bolgan linzalarni qavariq, yupqa bolganlarini botiq linzalar deyiladi. Sferik sirtlarning va 0₂ markazlaridan o^£tuvchi to^£g^£ri chiziq linzaning bosh optik o‘qi deyiladi (115-rasm). Optik o^£qda yotgan linza markazidagi nuqta linzaning optik markazi deyiladi. Qavariq va botiq linzalardan nurning o^£tishi turlicha boladi. Qavariq linzani olib, uni Quyosh nurlariga tik holda tutaylik. Linzadan o^£tgan nurni daftar varaglga tushiraylik. Linzani yuqoriga yoki pastga siljitsak, daftar yuzasidagi yorug^£ dog^£ kichrayib, nuqtaga aylanadi va undan tutun chiqadi. Demak, linzadan o^£tgan nurlar bir nuqtada to^£planadi (116-rasm). Bu nuqtaga
linzaning fokusi (F) deyiladi. Linzaning optik markazidan shu
nuqtagacha bolgan masofa linzaning fokus masofasi deyiladi. Linzaga teskari yo^£nalishda parallel nurlar tushirilsa, ular ikkinchi tomonda to^£planadi. Shunga ko^£ra, har qanday linzada ikkala tomonda bittadan fokus bo‘ladi. Botiq linza bilan shunday tajriba o^£tkazilsa, nur­lar aksincha, sochilib ketadi (117-rasm). Sochilgan nurlarni fikran davom ettirilsa, optik o^£qdagi F nuqtada kesishadi. Shuning uchun botiq linzaning fokusi mavhum. Shunday qilib, qavariq linza yig‘uvchi linza, botiq linza sochuvchi linza deb ataladi.
Linzalarning bir tomoni sferik, ikkinchi tomoni tekis bolishi ham mumkin.