Kegl cc pechat indd

11-MAVZU
TURLI MUHITLARDA DIFFUZIYA HODISASI
Oldingi mavzuda gazlar, suyuqliklar va qattiq jismlarda molekulalar 
to‘xtovsiz va tartibsiz harakatlanishini bilib oldik. Uni tasdiqlaydigan 
hodisalardan biri 
diffuziya (lotincha diffuziya – tarqalish, sochilish) hodi-
sasidir.
Diffuziya deb o‘zaro tutashgan bir modda molekulalarining ikkin-
chi moddaga, ikkin 
chi modda molekulalarining birinchi moddaga 
o‘zaro o‘tishiga aytiladi.
Diffuziya hodisasiga misol tariqasida xonada to‘kilgan atir hidining 
tarqalishi, suyuqlikka solingan shakar yoki tuzning erishini keltirish 
mumkin.
Xonada atirning to‘kilgan vaqtini belgilab, undan bir necha metr 
masofada o‘tiraylik. Uning hidini darhol emas, balki ma’lum vaqt 
o‘tgandan so‘ng sezamiz. Nima sababdan shunday bo‘ladi? Chunki atir 
bug‘ langanda moleku 
lalarga ajralib, havo molekulalari orasiga kirishadi. 
Molekulaning tezligi katta bo‘lsa-da (sekundiga bir necha yuz metr), 
u o‘z yo‘lida juda ko‘p marta havo molekulalari bilan to‘qnashib, o‘z 
yo‘nalishini o‘zgartiradi.
7-rasm.
Suyuqliklarda diffuziya hodisasini kuzatish 
uchun quyidagi tajribani bajaraylik. Stakan olib, 
unga bir choy qoshiqda shakar solaylik. So‘ngra 
juda sekin, shakar bilan aralashib ketmaydigan 
holda suv quyaylik. Birozdan so‘ng stakan tagidagi 
suvning xiralash 
ganligini ko‘ramiz. Bu shakar 
qiyomi. Stakanni chayqatib yubormasdan ustidan 
bir ho‘plam ichib ko‘ring. 15–20 minutdan so‘ng 
yana ichib ko‘ring. Suv mazasi qanday o‘zgargan? Endi tajribani suv va 
margansovka (kaliy permanganat) bilan o‘tkazaylik. Bunda diffu-
ziyaning borishini stakandagi suv rangining pastidan boshlab o‘zgara 
boshlaganligi orqali kuzatamiz (7-rasm).

---

25
Qattiq jismlarda ham diffuziya hodisasi kuza tiladi.
Shunday tajriba o‘tkazishgan. Juda yaxshi silliqlan gan qo‘rg‘oshin va 
oltindan yasalgan ikkita plastinani olib, bir-birining ustiga qo‘ 
yishgan. 
Ular ustidan yuk bostirib, xona tem 
peraturasida 4–5 yil qoldirishgan. 
Shundan so‘ng ularni olib qaralsa, plas 
tinalar bir-biriga taxminan 1 
mm kirishib ketganligi kuzatilgan.
Misr piramidalari yo‘nilgan tosh 
lardan taxlab quril 
gan. Lekin bu 
toshlar tutashgan joylaridan yomg‘ir ich 
karisiga o‘tmaydi. Chunki ming 
yillab bir-biriga yuk ostida tegib tur 
ganligidan tegish qatlamlari o‘zaro 
diffu ziyalanib ketgan.
8-rasm.
Demak, diffuziya hodisasi gazlar 
da tezroq, suyuq 
liklarda sekinroq, 
qattiq jismlarda juda sekin boradi.
Diffuziyaning borish tezligi temperaturaga ham 
bog‘liq. Temperatura ortishi bilan diffuziya tezlashadi.
Diffuziya hodisasi tabiatda muhim rol o‘y-
naydi. Masalan, diffuziya tufayli havoga sanoat 
korxonalaridan chiqqan zaharli gazlar tarqalib 
ketadi. Nafas chiqarilganda chiqqan karbonat angidrid gazi ham 
burun atrofida to‘planib qolmaydi. Sabzavotlarni tuzlash ham diffuziya 
hodisasiga asoslan 
gan (8-rasm). Diffuziya inson va hayvon 
lar hayotida 
katta ahamiyatga ega. Masalan, havodagi kislorod diffuziya tufayli 
inson terisi orqali organizmga kiradi. Diffuziya tufayli oziqlantiruvchi 
moddalar hayvonlar ichagidan qonga o‘tadi.