Keksa inson shaxsining xususiyatlari

3.2 Tarjiba sinov ishlari natijalarini tahlil qilish

1) agressiv, maxmadonalar;

2)o‘z hayotidan norozi, baxtsiz, muvaffaqiyatsiz keksalar.
Keksalik davrida paydo bo‘lgan yangi psixologik tuzilma - bu
hayotiy donishmandlik, hamda ruhning chuqur qatlamlari bilan
yashash qobiliyatidir.Keksayish davrida bilish jarayonlari
Kundalik hayotda ko‘pchilik qariyalaming aqli ham susayadi, deb
hisoblaydi. Masalan, yosh yigit qo‘ygan narsasini eslay olmasa, hech
kim bunda hech qanday qo‘rqinchli narsani ko‘rmaydi, lekin bunday
e’tiborsizlik qariyalar tomonidan amalga oshirilsa, bunday
o‘zgarishlarni qarilik o‘zgarishlarining namoyon bo‘lishi deb, skleroz
deb baholaydi. So‘nggi vaqtlarda ilmiy adabiyotlarda normal qarilikda
intellektual faoliyatning susayishi haqidagi qarama-qarshi fikrlar
uchraydi. Qarilik davrida kognitiv jarayonlaming o‘zgarishi
muammosini o'rgangan tadqiqotchilaming ta’kidlashicha, ko‘pchilik
aqliy ko‘nikmalar nisbatan saqlanib qoladi. Bu yosh davrida xotirani
keng doirada o‘rganish natijalariga ko‘ra (Perlmutter, Adams,
Barry, Kaplan, Person Verdonik, 1987) xotiraning susayishi
nafaqat qarilik oqibati emas, balki boshqa omillar, depressiya, faol
faoliyatning to'xtatilishi va dorilarning salbiy ta’siri natijasidir.
Qarilik davrida kognitiv rivojlanish darajasida ma’lum susayish
ro‘y beradi. Masalan, bilish jarayonida ma’lumotlami qayta ishlash,
mexanik eslab qolish tezligining pasayishi kuzatiladi. Lekin bunga
mos ravishda kompensatsiyalar ham ro‘y beradi. Natijada ma’lum
kognitiv xarakteristikalaming yo‘qotilishi kundalik hayotga ta’sir
qilmaydi. (Perlmutter et al., 1987; Salthouse, 1985).
Qarilik davridagi inson bilish qobiliyatidagi muhim o‘zgarishlardan biri - bu jismoniy va aqliy operatsiyalar bajarish tezligining susayishida namoyon bo‘ladi. Bu yoshga yetgan insonlarda reaksiya vaqti ortadi, perseptiv ma’lumotlami qayta ishlash sekinlashadi, kognitiv jarayonlar tezligi susayadi. Qariyalarda kognitiv qobiliyatlaming susayishi muammosi xotira funksiyalarining o‘zgarishi doirasida ko‘proq o‘rganilgan. Informatsion nuqtayi nazardan yondashuvchi xorij psixologlari
sensor, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi xotira mavjudligini ta’kidlaydi. Ulaming fikricha, sensor xotira - juda qisqa muddatli ko‘rish yoki eshitish xotirasidir, bunda informatsiya qayta ishlanguncha 250 millisekund vaqt oralig‘ida xotirada saqlab turiladi. o‘tkaziIgan tadqiqotlardan ma’lum boMishicha, qariyalar yoshlarga
qarganada kamroq ma’lumotni xotirada saqlab qoladi.
Birlamchi xotira xorijlik tadqiqotchilar tomonidan cheklangart ma’lumotlar
hajmini saqlash sifatida tavsiflanadi.
Masalan, sotib olinayotgan tovaming narxini eslab qolishni misol sifatida keltirish mumkin. Bu xotira turini ishchi xotira, yoki operativ xotira ham deb atash mumkin.
Tadqiotlarda yoshlar keksalaming birlamchi xotirasida farqlar
aniqlanmagan.
Ikkilamchi xotira uzoq muddatli xotira turi bo‘lib, unda yosh
xususiyatlari yaqqol namoyon bo‘ladi. Yodlash va qayta esga
tushirishni o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda qariyalar berilgan
ro‘yxatdagi kam so‘zlami, rasm detallarining oz qismini eslab qolishi
aniqlandi.
Uchlamchi xotira bu ilgari bo‘lib o‘tgan voqeani eslashdir.
Xotiraning bu turi keksalarda to‘liq eslab qolinadi. Keksalar ilgari
bo‘lib o'gan tarixiy voqealami batafsil eslab qoladi, agar bu voqeada
o‘zi ishtirok etgan bomsa, yanada yaxshiroq xotirada saqlanadi.
Shu bilan birga keksalik davridagi insonlarda xotira saqlanishida
individual farqlar kuzatiladi. Masalan, oliy ma’lumotli keksalar o‘rta
ma’lumotli tengdoshlariga nisbatan xotira testlarini yaxshiroq eslab
qoladi. Intellektual faoliyat bilan faol shuhullanadiganlar bu testlarda
yaxshi natija ko‘rsatishadi. Rus psixologlari tomonidan xotiraning yosh funksiyalari
o‘zgarishini kuzatilgan tadqiqotlarda aniqlanishicha, yosh o‘tishi bilan
mexanik esda olib qolish yomonlashadi, mantiqiy xotira esa saqlanib
qoladi. Obrazli xotira so‘z-mantiq xotiraga nisbatan kamroq esda
qoladi. Shunday qilib, keksalik davrida xotira asosida mantiqiy
bog‘lanish yotadi, mantiqiy xotira tafakkur bilan chambarchas
bogMangani uchun keksalarda tafakkur yaxshi rivojlangan deyish
mumkin.
Yoshlar xotira jihatdan keksalardan ustun bo‘lsalar-da donolik
jihatidan ustun emas. Donolik - bu inson bilimlarining ekspert tizimi
bo‘lib, hayotning amaliy jihatlariga yo‘naltirilgan, hayotiy muhim
muammolar bo‘yicha foydali maslahatlar berishdir.
Pol B. Bal hamkasblari bilan birga donolikni o‘rganib, uning bir
necha kognitiv xususiyatlarini aniqlagan. Birinchidan donolik,
insonlaming hayot mazmuniga aloqador muhim va murakkab
muammolami yechish bilan bog‘liqdir. Ikkinchidan, donolik bilimlar,
flkrlar va maslahatlarning yuksak darajasi bilan ajralib turadi.
Uchinchidan, donolik bilan bog‘liq bilimlar shunchalik keng va
chuqurki, ulami maxsus vaziyatlarda qoMlash mumkin. To‘rtinchidan,
donolik shunday aqlni o‘z ichiga oladiki, undan shaxsiy foydaga
hamda insoniyat foydasiga foydalanish mumkin.
Beshinchidan, donolikka erishish qiyin, lekin ko‘pchilik insoniar uni osongina
anginydi. intellektual funksiyalar pasayishining sabab lari. Keksalarda
fiinksiyalaming pasayishiga turli sabablar: bevosita va bavosita sabablar bo‘ lishi mumkin. Intellektual funksiyalar pasayishining bevosita sabablariga miya kasalligi, masalan
Altsgeymer kasalligi va miya qon-lomirlarining kasallanishini
keltirish mumkin. Bavosita sabablariga esa bosh miya funksiyalari
bilan bog‘liq emas, lekin intellektual funksiyalarni amalga oshirish
uchun ta’sir ko‘rsatadigan sabablar kiradi. Ularga: inson sog‘Iig'ning umumiy yomonlashuvi, ma’lumot darajasining quyiligi, bilish faoliyati motivatsiyasining mavjud emasligi va boshqalar kiradi.
Demensiya - keksalik boshlanishi bilan bog‘liq shaxs o‘zgarishlari, amneziya, bilish nuqsonlarini o‘z ichiga olgan buzilishlarning bir butun kompleksidir.
Senil demensiya – inson tafakkurining adekvatligida namoyon boMadigan miyaning organik kasalligidir. Amerikalik olimlar tadqiqotlarida aniqlanishicha,
qariyalar uyida yashovchi 75-84 yoshli keksalaming 20% demensiya
kasalligining bir turi hisoblangan Alsgeymer kasalligiga chalinishgan.
85 yoshdan keyin qariyalar uyida yashovchi keksalaming 47 % ida
senil demensiya kuzatilgan (Evans et al., 1989). 0 ‘z oilalarida va faol
hayot tarzini olib borayotgan keksalarda demensiya kamroq
kuzatilgan.
Atsgeymer kasalligi. Ushbu kasallikda keksalarda bosh miya
po4stlogli hujayralarining buzilishi kuzatiladi. Kasallikning dastlabki
belgilari mayda-chuydalarni esdan chiqarib qo‘yishda namoyon
bo‘ladi. Keyinchalik qaerda bo‘lganIigini, kundalik ishlami ham esdan
chiqarib qo‘yadi, o‘ziga ovqat ham tayyorlay olmaydi, yaqin
kishilarini ham tanimaydi. Demensiyaning boshqa bevosita sababi
mikroinsul’tdir. Mikroinsult - miya qon bilan ta’minlanishining o‘tkir
buzilishidir. Keksalarda intellektual funksiyalarning buzilishi barchada bir xil
emas. Ayrim olimlar 70 yoshdan keyin ham ishchanlik qobiliyatlarini
saqlab qolgan: P. La-mark, M. Eyler, K. Laplas, Im. Kant, I. P.
Pavlov «Yigirma yillik tajriba» asarini73 yoshda yaratgan Uzoq umr ko‘ruvchilar
Yirik jahon psixologlari S. Pako, G. Offre, L, Bin, U. Maynot, E.
Medavir, A. Komfort, I. V. Dividoviskiy, B. G. Ananev, N. V.
Nagorniy, E. D. Aleksandrova va boshqalar uzoq umr ko‘rish sirlarini
ekologik omillar orqali tushuntirishga harakat qiladilar.

Suhbat metodi asosida 10 nafar keksa yoshdagi insonlar bilan suhbat olib bordim, bunda 4 nafar keksa insonlar nafaqaga chiqishgan lekin òz ish faoliyatlarinini olib bormoqda. 2 nafar keksa shaxslar bilan suhbat òtkaza olmadim.Balki buning sababi nafaqaga chiqish yoshidagi " iste'fo shoki" bòlishi mumkin.3 nafar sinaluvchi iste'foga chiqqan lekin boshqa oziga maqul mashğulotlar bilan shuģullaniyotganligini aytishdi,1 nafar sinaluvchi esa fiziologik jihatdan ancha keksayib qolganligini, kòrish ótkirligi pastligi hamda eshtish qobiliyati ham susayib qolganligini kòrish mumkin.

"Kuzatish" metodi yordamida atrofdagi keksa yoshga yetgan 12 nafar sinaluvchini kuzatdim.Bunda bazi sinaluvchilarning bir biri va boshqa insonlar bilan munosabati yaxwi ekanligini kòrish mumkin.2 nafar sinaluvchida esa qaysarlik,tajanglik hamda injiqlik kuzatildi. Ba'zilarda esa munisabat juda ham yaxshi.

Xulosa
Keksalik jismoniydan ko'ra ko'proq ijtimoiy hodisa bo'lib, psixologik rivojlanish keksalikka qadar davom etadi.
Keksa odamning ruhiy salomatligi uning muloqotdagi ishtiroki bilan belgilanadi. Ijtimoiy aloqalarning torayishi majburiy kasbiy faoliyatni to'xtatish, tengdoshlarning yosh guruhini bosqichma-bosqich "yuvish" bilan, kuchli ijtimoiy aloqalardan charchoqning kuchayishi bilan bog'liq.
60 yildan so'ng, keksalarning keyingi avlodlardan ijtimoiy ajratilishi asta-sekin yuzaga keladi, bu ayniqsa, keksalikni ijtimoiy qo'llab-quvvatlashga muhtoj bo'lmagan jamiyatlarda og'riqli tarzda boshdan kechiriladi.
Qoida tariqasida, keksa odamlar uzoq muddatli rejalar tuzmaydilar - bu vaqtinchalik hayot nuqtai nazarining umumiy o'zgarishi bilan bog'liq. Ular uchun kelajakdan ko'ra hozirgi kun bilan yashash va o'tmishni eslash muhimroqdir.
Shunday qilib, keyingi yoshda shaxsiyat xususiyatlarida o'zgarishlar kuzatiladi. Hayotiy energiyaning pasayishi hissiy hayotning qashshoqlanishiga olib keladi. Qarish jarayoni bilan birga inson tanasida moslashish mexanizmlari rivojlanadi, buning natijasida to'laqonli faoliyat qarilikgacha davom etishi mumkin.
Shunday qilib, jamiyatda keksalikning yangi, ijobiy imidjini shakllantirishga shoshilinch ehtiyoj bor. Zamonaviy jamiyatda keksalikka munosabatni rivojlantirishning faqat ikkita usuli bor: "omon qolish" ni ta'minlash yoki keksa odamlarni jamiyatga integratsiya qilish.
"Yashash" yo'li - boshi berk ko'cha. Shu sababli, keksa odamlarning muammolarini hal qilishning yagona maqbul usuli - bu integratsiya. Biroq, zamonaviy jamiyatda keksalik qayta tiklanmaguncha va keksa avlodga nisbatan ijtimoiy mas'uliyat qayta tiklanmaguncha buni amalga oshirish mumkin emas.
Shunday qilib, biz keksa odamlar yaqinlarining g'amxo'rligi va qo'llab-quvvatlashiga muhtoj bo'lib, ularning asosiy muammolari - yolg'izlik va kelajakka ishonchsizlik degan xulosaga keldik.Gipoteza tasdiqlandi, ish maqsadiga erishildi, vazifalar bajarildi.
Albatta, bizning tadqiqotimiz "keksalarimiz" ni ijtimoiy qo'llab-quvvatlash tuzilmasini aniqlashga qaratilgan urinishlardan biridir. Bizning fikrimizcha, ushbu muammo doirasida tadqiqotni davom ettirish zarur, bu bizga zamonaviy rus jamiyatining keksa yoshdagi odamlarga nisbatan madaniyat darajasini shakllantirish tendentsiyalarini aniqlash imkonini beradi.
Kommunikativ faoliyatning ijtimoiy-psixologik jihatlari. Keksalarning muloqot muammolari va ularni hal qilishda uslubiy yondashuvlar. Pensiya yoshida muloqot ko'nikmalarini shakllantirish bo'yicha ijtimoiy ish texnologiyalari, muassasalar tajribasi.