Keleshekti kóriwshi

KIRISIW
Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan bilimlendiriw sistemasındaǵı reformalar bilimlendiriw sistemasın basqarıw mexanizmlerin ózgertiw, jetilistiriwdi yaǵnıy basqarıwdıń basqarıw buyrıqpazlıq metodlarınan waz keship, social-ekonomikalıq, zamanagóy talaplarǵa sáykes keletuǵın, demokratiyalıq principlerge tiykarlanǵan basqarıw sistemasın qáliplestiriwdi talap etpekte. Bul búgingi kúnniń eń tiykarǵı talaplarınan biri bolıp, tek basqarıw máseleleri emes, bálki subiektlerdiń basqarıw iskerligin shólkemlestiriw hám olardı qáliplestiriw sheńberinde, bárinen aldın basqarıw sistemasınıń túrli buwın basshılarınıń basqarıw iskerligin jetilistiriwdiń jolların anıqlaw, jańa sharayatlarǵa muwapıqlastırıw hám ámeliyatqa engiziw wazıypaların belgileydi.
“Basqarıw” sózi ádette anıq bir maqsetke erisiw ushın basqarılıwshı sistema (yaki basqarıw obiekti)ǵa aktiv tásir kórsetiw haqqında aytılǵanda qollanıladı. Zamanagóy ádebiyatlarda basqarıwdıń mánisi boyınsha úsh túrli baǵdarda túsinikler bar.
Birinshisine kóre, basqarıw mánisi xızmet dep keltirilgen. Máselen, basqarıw procesi boyınsha ilimiy izertlewler alıp barǵan, óz waqtında basqarıw pániniń rawajlanıwına salmaqlı úles qosqan, basqarıw teoriyası tiykarshılarınan biri francuz alımı A.Fayol basqarıwdı:
Keleshekti kóriwshi;
Xızmetti shólkemlestiriwshi;
Shólkemdi basqara alıwshı;
Xızmet túrlerin muwapıqlastırıwshı;
Qarar hám buyrıqlardıń orınlanıwın qadaǵalawshı kúshli qural dep aytadı.
Ekinshi baǵdar wákilleri basqarıwdi bir sistemanıń ekinshisine, shaxstıń ekinshi bir shaxsqa yáki toparǵa “tásir etiwi” dep esaplaydı. Bul baǵdar tárepdarları basqarıw – maqsetke baǵdarlanǵan tásir etiw bolıp, subiekttiń obiektke tásiri nátiyjesinde obiekttiń ózgeriwi, dep táriyp beredi.
Úshinshi baǵdarǵa kóre, basqarıw – bul subiektler ortasındaǵı óz-ara tásir, yaǵnıy durıs hám keri tásirlerdiń úzliksizligi, bir-birine tásir etiwshi subiektler ózgeriwiniń organik baylanıslıǵı degen qaraslar bar.
Basqarıw insanlardiń bárshe xızmetlerine tiyisli bolǵan process bolıp, turmıslıq zárúrliklerdi qanaatlandırıwda, gózlengen maqsetlerge erisiwde belgili maqsetke baǵdarlanǵan xızmetti rejelestiriw, shólkemlestiriw, qadaǵalaw, analiz qılıw hám bahalaw, bul process qatnasıwshılarına tásir kórsetiw arqalı olardıń xızmetin muwapıqlastırıwdı bildiredi.
Sonday eken, basqarıwdı, yaǵnıy basqarıw xızmetin shólkemlestiriw zárúrligin belgilewshi bas kreteriya bul insan aldına yamasa mekeme aldına qoyılǵan maqset bolıp, oǵan erisiw ushın wazıypalar belgilew, shólkemlestirilgen xızmetti aldınnan rejelestiriw, ámelge asırıw jol-jorıqların tańlaw, wazıypalardıń mazmun hám mánisine kóre basqarıwshılardı tańlaw hám orınlanatuǵın wazıypalardı bólistiriw, belgilengen maqsetke erisiw ushın shólkemlestirilgen process qatnasıwshıları (xızmetkerler) xızmetin muwapıqlastırıw zárúr esaplanadı.
Basqarıw jámiyet nızamları sistemasına tiykarlanadı. Teoriyalıq jaqtan túsinbey hám tiykarlanbaǵan halda qandayda bir iri ámeliy másele sheshiwi múmkin emes. Teoriyalıq jańalanıwdıń zárúr usılı bolıp tabıladı. Pán bolsa bolmıs haqqında obiektiv bilimlerdi úyreniw hám tártipke salıwǵa qaratılǵan. Bilimlerdiń tártipke salınıwı nızamlarda bildirilgen.
Nızam – filosofiyalıq kategoriya bolıp, bolmıs waqıyalarınıń turaqlı takrarlanıwshı baylanısı hám múnásibetin, hádiyseler júz beriwiniń anıq tártipte bolıwına alıp keliwshi táreplerdi sáwlelenedi. Nızamlardı biliw rawajlanıwdıń obiektiv baǵdarların anıqlaw, ámeliy wazıypalardı sheshiw múmkinshiligin beredi. Basqarıw nızamların úyreniwde tek ǵana ámel qılıw emes, bálki basqarıw processinde sanalı qollanıwdı da kózde tutıw lazim. Basqarıw nızamlarınan sanalı ráwishte paydalanıwda kóp tárepten olardı úyreniw menen baylanıslı. Nızamlar qánsheli tereń úyrenilse, olardan ámelde durıs paydalanıw múmkinshiligi artadı.
Ulıwma filosofiyalıq nızamlar materiya, háreket, mákán, zaman, muǵdar, sapa, sebep, aqıbet, forma, mazmun sıyaqlı kategoriyalar quralında bildiriledi. Ulıwma filosofiyalıq nızamlar bul aldı menen tómendegi materialistik dialektika nızamları bolıp tabıladı:
Muǵdar ózgeriwiniń sapa ózgeriwine ótiw nızamı nárse hám hádiyseler muǵdar hám sapa táreplerin óz-ara baylanıslıǵı hám tásirin túsindiredi.
Qarama-qarsılıqlar birligi hám gúresi nızamı háreketlendiriwshi kúsh, óz-ózinen háreket qılıp ámelge asırıwshı rawajlanıw deregin kórsetedi.
Biykardı biykar etiw nızamı sheksiz rawajlanıw hám qáliplesiw baǵdarın belgileydi. Eskirgen nárseni biykarlamay, rawajlanıwǵa erisip bolmaydı, sebebi biykar nátiyjesinde jańa nárse ushın orın jaratıladı. Sonıń ushın biykar jańa menen eski baylanısqan waqıt bolıp tabıladı.
Sociallıq barlıqtıń sociallıq sanadan birlemshi ekenligin belgilewshi nızam miynet jámááti, ayrıqsha miynetkesh turmısınıń birlemshi ekenligin kórsetedi. Basqarıwdı ulıwmalastırıw zárúr bolǵan sociallıq, jámáát, jeke máplerdi anıqlawda bul nızam ámel qılınıwın esapqa almay ámelge asırıp bolmaydı.
Filosofiyanıń joqarıda sanap ótilgen hám basqa nızamları basqarıw metodologiyasınıń tiykarın quraydı. Olarda basqarıwda oraylıq kategoriyalar bolıp, onıń konsepciyasınıń birligin bekkemlew, bárshe kategoriyalar ortasındaǵı baylanıslıqtı anıqlawǵa múmkinshilik jaratadı.
Basqarıw hár qanday jámiyetke, turmıstıń bárshe tarawlarına tán bolǵan nárseler bolıp tabıladı. Házirgi kúnde basqarıw social hám jeke múlkke tiykarlanǵan. Basqarıw aldına qoyılǵan tiykarǵı maqset – miynetkeshlerdiń materiallıq hám ruwxıy zárúrliklerin ele de tolıq qanaatlandırıw islep shıǵarıwdı, bárshe social múnásibetlerdi rawajlandırıw hám jetilistiriwden ibarat. Jámiyetti miynetkeshlerdiń ózleri-isshiler, diyqanlar hám ziyalılar basqaradı. Basqarıw olardıń máplerin gózlegen halda ámelge asırıladı. Sonı ayrıqshaaytıp ótiw kerek, házirgi kúndegi basqarıw birinshi gezekte adamlardıń ekonomikalıq hám materiallıq jaǵdayın, social xızmetin, olardı qádiriyatlarımız ruwxında tárbiyalawdı názerde tutadı. Jámiyetimizdiń rawajlanıwı joqarı aqılıy potenciyalǵa iye bolǵan jámiyetimiz aǵzalarınıń sanası, bilimine qarap sonsheli jetiskenlikli ámelge asırıladı. Sociallıq tárbiyanı, ilim hám aǵartıwshılıq beriwdi, xalıqqa mádeniy, turmıslıq xızmet kórsetiwdi ilimiy tiykarda basqarıw zárúrligi mine usıdan kelip shıqqan. Jámiyettiń ruwxıy turmısın basqarıw aldına qoyılǵan maqset bolsa – ilim-aǵartıwshılıqlı, mádeniyatlı hár tárepleme kamal tapqan, joqarı dárejedegi pák hám ádep-ikramlı adamlardı tárbiyalap jetistiriwden ibarat. Basqarıw rawajlanıwınıń hár qanday basqıshında jámiyetke tán bolǵan ishki ózgeshelik bolıp, bul ózgeshelik ulıwma ózgeshelikke iye bolǵan halda adamlardıń social jámáátshilik miynetinen, turmıs hám miynet processinde óz-ara baylanısta bolıw óz materiallıq hám ruwxıy xızmetiniń ónimin almastırıw zárúrliginen kelip shıǵadı. Sonǵı, esap-kitap qılıw bolsa rejeni yáki ámelge asırıwdaǵı belgili basqıshlardıń qanday islenip atırǵanlıǵına juwmaq jasaw bolıp tabıladı.
Basqarıw rawajlanıwınıń hár qanday basqıshında jámiyetke tán bolǵan ishki ózgeshelik bolıp, bul ózgeshelik ulıwma ózgeshelikke iye bolǵan halda adamlardıń social jámáátshilik miynetinen, turmıs hám miynet procesinde óz-ara baylanısta bolıw óz máterialliq hám ruwxıy xızmetiniń ónimin almastırıw zárúrliginen kelip shıǵadı.
Miynet sociallıq miynet bolǵan, házirde sonday hám bunnan keyinde sonday bolıp qala beredi. Adamlar tábiyattıń qúdiretli kúshlerine jetiskenlikli ráwishte qarama-qarsı turıw, tábiyattan tirishilik quralların óndirip alıw ushın dúnyaǵa kelgen waqıtlarınan baslap birgelikte miynet qılıwları, jámáát bolıp birlesiwi lazım boldı.
Bıraq shólkemlestiriwshilik, tártip, miynet bólistiriliwi bolmasa, adamnıń jámááttegi ornı hám wazıypaları tayın bolmasa, miynet jámááti bolıwı múmkin emes. Basqarıwsız belgili tártipti ornatpastan hám quwatlamastan turıp, miynet xızmetin, ásirese, keń kólemde ámelge asırıp bolmaydı.
Adamlardıń tek ǵana miynet xızmeti emes, bálki olardıń social minez-qulqı da turaqlı basqarılıwı, tártipke salıp turılıwı kerek. Adamlardıń ruwxıy xızmetine kelgende, bul xızmet de shólkemnen tısqarıda, jámiyet qadaǵalawınan tıs bolmaydı. Qullası, basqarıw hár qanday jámiyetke, sociallıq turmıstıń bárshe tarawlarına tán bolǵan nárse.
Málim bolǵanınday jámiyet tiykarǵı úsh tarawdı – ekonomikalıq, social-siyasiy hám ruwxıy tarawlardı óz ishine aladı. Soǵan muwapıq tárizde basqarıwdıń úsh tiykarǵı túri bar. Olardan eń tiykarǵısı ekonomikalıq basqarıw bolıp, ol jámiyet turmısı hám rawajlanıwınıń tiykarın quraydı. Házirgi shárayatta húkimettiń ekonomikasın basqarıwǵa, ásirese, kóp itibar beriw biykarǵa emes. Respublikamızda ótkerilip atırǵan ekonomikalıq reforma, xalıq xojalıǵın basqarıwdı qayta qurıw hám rawajlandırıwdı óz aldına tiykarǵı wazıypa qılıp qoyǵan. Házirgi waqıtta respublikamızdıń máterialliq bazasın bekkemlew hám islep shıǵarıw múnásibetlerin qáliplestiriw ekonomikanı basqarıw aldına qoyılǵan tiykarǵı maqset.
Social-siyasiy basqarıw adamlardıń túrli jámáátleri ortasındaǵı múnásibetlerdi de, mine usı jámáátler ishinde adamlar ortasındaǵı múnásibetlerdiń de basqarılıwı. Basqarıwdıń bul túriniń tiykarǵı mazmunı jámiyette basqarıw sistemasınıń siyasiy negizi bolǵan isshiler menen diyqanlar birligin bekkemlew hám rawajlandırıwdan ibarat.
Miynet jámáátlerin sociallıq rawajlandırılıwın basqarıw úlken áhmiyetke iye, sebebi bárshe isimizdiń jetiskenligin, rejelerimizdiń táǵdiri kóp tárepten jámáát múnásibetlerin rawajlandırıw dárejesine, miynet jámáátlerindegi mikroklimattıń qánsheli salamat bolıwına baylanıslı.
Social-siyasiy turmıstı basqarıw aldına qoyılǵan tiykarǵı maqset social kemshiliklerdi joq etiw, jámiyettiń social bir túrliligine erisiw, mámleket basqarıwın rawajlandırıp sociallıq óz-ózin qadaǵalawǵa aylandırıw bolıp tabıladı.
Jámiyet hám onıń hár bir ayırım aǵzalarınıń mánáwiy rawajlanıwın basqarıw – basqarıwdıń jáne bir tiykarǵı túri bolıp tabıladı.
Ol ulıwma bilimlendiriw mektepleri, mektepke shekemgi tárbiya, mektepten tıs balalar mákemeleri, xalıq bilimlendiriw bólimleri, óner-texnika bilim orınları, orta arnawlı hám joqarı oqıw orınları, pedagoglar tájiriybesin asırıw institutların basqarıw, pán, ádebiyat, kórkem-óner, mádeniyat sıyaqlı tarawlardı basqarıwdı óz ishine aladı. Soǵan kóre xalıq bilimlendiriw sistemasın basqarıw, atap aytqanda, bilimlendiriw tarawın basqarıw social basqarıwdıń ajıralmas bólegi.
Jámiyettegi basqarıw sistemasın belgili basqarıw wazıypaları tiykarǵı shólkemlestiriw zárúr áhmiyetke iye. Soǵan kóre onı ayrıqsha kórsetip ótiwdi maqsetke muwapıq dep esaplaymız.
Islep shıǵarıwdı basqarıw wazıypaları degende basqarıw miynetiniń arnawlı túrlerin, basqarılıwshı dereklerge tásir kórsetiwdiń ol yáki bul islenetuǵınlardı túsiniw kerek.
Basqarıw wazıypalarına: rejelestiriw, shólkemlestiriw, sazlaw, muwapıqlastırıw, qadaǵalaw hám esap-kitap etiw kiredi.
Rejelestiriw basqarıwshı derekti rawajlandırıw maqsetin hám bul maqsetke erisiw quralların belgilew, islew rejesin dúziw bolıp tabıladı. Rejelestiriw basqarılıwshı dereklerdi rawajlandırıw hám modellestiriwdi úyreniwdi de óz ishine aladı.
Shólkemlestiriw – islep shıǵarıw dereginiń dúzilisin hám basqarıw usılın tańlap alıw hámde qáliplestiriw, sistemanıń dúzilis ortasındaǵı múnásibetlerdi hám olardıń óz-ara háreketin belgilew bolıp tabıladı.
Sazlaw – sistemanıń túrli elementleri ortasındaǵı belgili bir teń salmaqlılıqtı uslap turıwǵa, basqarılıwshı derek islep atırǵanda reje tapsırmalarınan shetke shıǵıp ketiwge jol qoymaslıqqa qaratılǵan.
Qadaǵalaw – islep shıǵarıwdıń ámeldegi procesin hám rawajlanıwdı rejege qánshelli muwapıqlıǵın baqlap hám tekserip turıwdan ibarat.
Sońǵı, esap-kitap qılıw bolsa rejeni yáki ámelge asırıwdaǵı belgili basqıshlardıń qanday islenip atırǵanlıǵına juwmaq jasaw bolıp tabıladı. Esapqa alıw xabarlardı juwmaqlawǵa, onı sistemaǵa salıwǵa járdem beredi. Sonıń menen, ol usı sistemanıń keyin dáwirlerine mólsherlengen is baǵdarlamasın islep shıǵıw ushın xabar bazasınan tolıq paydalanıwǵa múmkinshilik beredi.
Sonı aytıp ótiw kerek, joqarıda sanap ótilgen basqarıw wazıypaların xalıq xojalıǵımızdıń qálegen tarawına, atap aytqanda, mektep basqarıw tarawında da tolıq mániste engiziw múmkin. Biraq, bul wazıypalardıń anıq mazmunı túrli basqarıw sistemalarında basqarıw dereginiń mazmunına baylanıslı boladı.
Demek, biz pikir júritip atırǵan wazıypalar sociallıq basqarıwdıń mazmunın quraydı. Sonday eken mektep-basqarıw tarawında hár bir basshı óziniń basqarıw is sistemasınıń usı basqarıw wazıypaları tiykarǵı shólkemlestirse, bul barısta sózsiz jaqsı nátiyjelerge erisiw múmkin. Bunıń ushın bolsa, bul basqarıw wazıypaları hám olardıń mazmunına tolıq túsinip alıw múmkin.
Basqarıw teoriyası pániniń predmeti, xojalıq júritiwdiń bárshe buwınlarında basqarıwdı shólkemlestiriw logikası, formaları, metodların bildiriwshi toeriyalıq hám ámeliy principler jıynaǵınan ibarat.
Pánniń qáliplesiw dáwirine shekem, insaniyat payda bolǵan dáwirden baslap, insanlar ol yaki bul forma hám mazmunda xızmet kórsetken. Olar turmıslıq zárúrliklerdi qanaatlandırıw maqsetinda miynet qılǵan hám perzentler tárbiyası menen shuǵıllanǵan, sol dáwirlerden-aq basqarıwǵa mútájlik júzege kelgen, olardıń miynet xızmeti dawamında óz-ara múnásibetler qáliplesip barǵan, bul processlerde óz-ara tásir, múnásibetler, basqarıw usılları qáliplesip, rawajlanıp barǵan bolıp, bul dáwirlerdi basqarıwdıń ámeliyat dáwirleri dep aytıw múmkin.
Áyyemde ásirese orta dáwirlerde qáliplesken mámleketler, imperiyalar xızmeti quramalı shólkemlerdi basqarıw ámeliyatınan derek beredi. Túrkstanda Ámir Temur húkimdarlıǵı waqtında qurılǵan hám búgingi kúnge shekem saqlanıp kiyatırǵan tarıyxıy esteliklerdiń jaratılıwı túrli kásip iyeleriniń óz-ara múnásibetleri rásmiy tárizde qálipleskenliginen hám olar belgili bir maqset baǵdarında basqarılǵanlıǵınan derek beredi.
Basqarıw teoriyasınıń dáslepki qáliplesiw basqıshları áyyem zamanlarǵa barıp taqalıp, Yu.Cezar, A.Makedonskiy, Túrkstanda bolsa orta ásirlerde Ámir Temur húkimdarlıǵı waqtınan baslap qáliplesip barǵan. Dáslepki basqıshlarda ol ápiwayı bolıp, tiykarınan áskeriy túsinikke iye bolgán.
Kapitalizm dúziminiń baslanǵısh dáwirinde isbilermen – múlk iyesi islep shıǵarıwdı óziniń jeke tájiriybesine súyenip basqarǵan. XVIII ásirdiń aqırlarında Angliyada bolǵan sanaat krizisi basqarıwǵa bolǵan qızıǵıwdı jáne de kúsheyttirdi. Basqarıw xızmetlerin tayarlawǵa ayrıqsha itibar berilip baslandı.
Bıraq, XIX ásirdiń ekinshi yarımında hám XX ásir shegarasında texnika hám texnologiyanıń qáliplesiwi, islep shıǵarıwdıń keskin ósiwi basqarıwdı quramallastırıp jiberedi hám onı xızmettiń arnawlı bilimlerin talap etiwshi arnawlı tarawǵa aylandıradı. Bul mashqalalardı sheshiw ushın basqarıw tarawındaǵı tájiriybeni ulıwmalastırıw, islep shıǵarıw hám xızmetkerlerdi basqarıwdıń nátiyjeli usılların izlewge alıp keledi. Nátiyjede basqarıw haqqındaǵı ilim, pán júzege keledi.
Basqarıw xızmeti – mektep basshılarınıń basqarıw xızmetiniń eki subiekttiń, yaǵnıy basshı menen bilimlendiriw sistemasınıń óz-ara baylanıs xızmeti sıpatında qaraw múmkin. Bunday jaǵdayda basshınıń basqarıw obiekti basqarıw hám ózin-ózi basqarıw sıyaqlı zárúr ózgesheliklerge iye bolǵan bilimlendiriw sisteması esaplanadı, hár qıylı tásirler tiykarǵı, basqarılıp atırǵan bilimlendiriw mákemesi de óz ornında basqarıw nátiyjelerine hám basqarıw subiektine tásir kórsetedi.
Basshı xızmeti obiektiniń mazmunı – bilimlendiriw mákemesi bálki nátiyjeli miynetti shólkemlestiriwshi óz-ara baylanıslar xızmetiniń mazmunı hám logikasın názerde tutıwı, bálki anıq obiektiv hám subiektiv sharayatlardı esapqa alǵan halda olardı aldınnan kóre biliwi bolıp tabıladı. Kásiplik sheberlik, kónlikpeler tiykarǵı hár túrli mashqala hám maqsetlerdiń unamlı sheshimlerin tabıw basqarıw xızmetiniń mazmunın belgileydi.
Bilimlendiriw mákemesi basshısı basqarıw xızmetiniń tiykarǵı wazıypası bilimlendiriw procesin shólkemlestiriwde unamlı nátiyjelerge erisiw ushın jámáátte zárúr sharayatlardı jaratıw, básekige shıdamlı pitkeriwshilerdi tayarlaw hám pútin bilimlendiriw sistemasın rawajlandırıw esaplanadı hám óz náwbetinde basshınıń basqarıw nátiyjeliligin támiyinley alıw qábiletine baylanıslı.
Basshınıń óz isin shólkemlestire biliwi degende onıń basqarıw xızmetin durıs rejelestiriwi, yaǵnıy buyrıq beriw, tapsırma orınlanıwın tekseriw, xızmetkerler xızmetin bahalaw hámde hár túrli qararlar qabıl qılıwı hám onı qadaǵalay alıwı; basqarıwdı kollegial tárizde támiyinley alıw qábileti; jumısqa tiyisli xat, buyrıq, biylikler jazıp biliwi; túrli dereklerden jumıs ushın zárúr xabarlardı alıw mádeniyatı; is haqqında qısqa hám anıq aytıwı, sóylew qábileti, tıńlay biliw qábileti; tiykarlanǵan qararlardı erkin hám tez qabıl qılıw, maqsetlerge erisiwden xızmetkerlerdiń máteriallıq hám ruwxıy máplerin támiyinlew qábileti; joqarı shólkemler qararların orınlaw ústinen qadaǵalawdı támiyinlew, basqarıw procesin qáliplestirip barıw qábileti h.t.b. lar názerde tutıladı.
Basqarıw stili – bul mákeme aldına qoyılǵan maqsetlerge erisiwde xızmetkerlerdi basqarıw hámde basqarıw procesinde júzege keletuǵın mashqalalardı sheshiwde qollanılatuǵın usıllar, jollar jıyındısı.
Basqarıw xızmetiniń stillerin qáliplestiriw belgili dárejede basshınıń jasaw hám miynet etiw sharayatlarına tiykarlanadı (mámlekettegi social-ekonomikalıq jaǵday, basqarıw xızmeti ortalıǵı h.t.b.) hám basqarıw subiektiniń háreketlerine sistema arqalı tásir kórsetken halda onıń individual stillerin rawajlandıradı.
Basqarıw xızmetiniń nátiyjeli stillerin qáliplestiriwde basshınıń jeke ózgeshelikleri, onıń maǵlıwmatı kásiplik tájiriybesi, jası, den sawlıǵınıń jáǵdayı, sonıń menen, bilim dárejesi zárúr áhmiyetke iye.
Basqarıw strukturası – “struktura” latınsha sóz bolıp, nárseler quramlıq bólimleriniń óz-ara baylanıslı ráwishte jaylasıwı, strukturalıq dúzilisin bildiredi. Basqarıw maqsetlerin ámelge asırıwshı hám funkciyaların orınlawshı bir-biri menen baylanısqan túrli basqarıw organları hám buwınlarınıń jıynaǵı túsiniledi. Basqarıwdıń maqsetleri, funkciyaları, wazıypaları, obiektleri hám onıń strukturalıq dúzilisin belgilep beredi.
Bilimlendiriw mákemeleri aldında turǵan maqsetlerge erisiw ulıwma orta bilimlendiriw mákemeleri pedagogikalıq xızmetkerleri hám basqa texnik xızmetkerlerdiń birgeliktegi nátiyjeli xızmetin názerde tutadı. Bul process bilimlendiriw mákemelerinde xızmetti muwapıqlastırıwdı, belgili ishki-tártip qaǵıydalardıń ornatılıwın talap etedi. Bul tártip qaǵıydalar strukturalıq dúzilis formasında kórinedi.
Basqarıw dárejesi – strukturalıq dúziliske kóre bilimlendiriw mákemesiniń joqarı buwını (basshılar) menen tómen buwını (atqarıwshılar) ortasındaǵı aralıqtıń úken-kishiligi – dárejeliligi, yaǵnıy bul bir zveonıń (xızmetkerdiń) basqasına boysınıw izbe-izligi bolıp tabıladı. Basshı menen ápiwayı atqarıwshı ortasında aralıq qánshelli úlken bolsa (dárejeler sanı) bilimlendiriw mákemelerindegi dárejelilik de sonshelli úlken boladı.
Basqarıwdıń strukturalıq dúzilisi degende basqarıw buwınları hám basqıshları hám quramı túsiniledi. Basqarıw strukturalıq dúzilisiniń ápiwayı hám túsinikli bolıwı onıń is qábileti joqarı bolıwın kepillenedi, yaǵnıy basqarıw strukturalıq dúzilisinde basqısh hám buwınlar qansha kem bolsa, basqarıw sonsheli nátiyjeli boladı.
Basqarıw buwınları – bul basqarıwdıń ayırım yáki qatar funkciyalardı orınlawshı ǵárezsiz quramlıq dúziliske iye bolǵan bólimleri bolıp tabıladı. Bilimlendiriw mákemelerin nátiyjeli basqarıw kúshli, májbúriy hám keń qamrawlı tásir kórsetiw sıyaqlı basqarıw usılları tiykarǵı ámelge asırıladı, bálki shólkemlestiriwshi bólimler, lokal, buwınlar boyınsha anıq belgilengen tártipte tásir kórsetiw, bilimlendiriw mákemesiniń bárshe buwınlarınıń nátiyjeli rawajlanıwında jaqsı nátiyjelerge erisiwine tiykar boladı. Bul bólimler ortasındaǵı baylanıslar gorizontal xarakterge iye boladı.
Basqarıw basqıshları – bilimlendiriw sistemasınıń basqarıw organları quramlıq bólimleriniń óz-ara baylanıslı ráwishte orınlasıwı, dúzilisi bolǵan strukturalardı júzege keltiretuǵın bir basqarıw buwınıń ekinshisine, yaǵnıy tómen buwınnıń joqarı buwınǵa izshillik penen boysınıwın kórsetedi. Shólkemlestiriwshi bólimlerdiń joqarıdan tómenge qarap baǵdarlanǵan tártipte hámde basshılar menen xızmetkerlerdiń lawazımına, yaǵnıy boysınıwına kóre joqarıdan tómenge qarap jaylasıwshı grekshe (“hierarchia”) ierarxiya dep ataladı. Ierarxiyanıń payda etiwshileriniń óz-ara boysınıw tártibi, hár biriniń huqıq hám minnetlemeleri hámde olardıń óz-ara múnásibetleri tártibi basqarıw sistemasın payda etedi. Basqarıw basqıshları basqarıwdıń qandayda bir dárejesindegi belgili bolǵan buwınlar jıyındısı. Sol belgisine kóre basqarıwdıń strukturalıq dúzilisleri – kóp basqıshlı (kóp buwınlı), úsh, eki basqıshlı (buwınlı) boladı. Basqıshlar hám buwınlar ortasındaǵı baylanıs vertikal hám gorizontal bolıwı múmkin. Vertikal buwınlar basshılar hám olarǵa boysınıwshılar ortasındaǵı múnásibetlerdi, gorizontal baylanıslar basqarıwdıń teń huqıqlı buwın hám elementleri ortasındaǵı múnásibetlerdi bildiredi. Vertikal boyınsha bóliniw tómendegishe bolıp tabıladı:
Basqarıw wákillikleri – bilimlendiriw mákemesin basqarıwda mektep basshısı yáki basqa basshılar tárepinen óz qol astındaǵı xızmetkerlerge ózi juwapker bolǵan wazıypalardı, belgili bir máseleni sheshiw yáki shólkemlestiriw islerdi ámelge asırıwda basshılıq qılıw huqıqın waqtınsha beriw bolıp tabıladı.
Basqarıw procesi negizi – hár qanday bilimlendiriw mákemesiniń tiykarǵı wazıypası esaplanǵan bilimlendiriw procesin ilimiy tiykarda shólkemlestiriw hám onı qáliplestiriw negizi basqarılatuǵın obiekt hám basqarıwshı subiekt sistemalarınan ibarat. Bul sistema oqıtıwshılar, pedagog xızmetkerler hám oqıwshılar hám basshılar, basshı xızmetkerler ortasındaǵı baylanıs, yaǵnıy jámáát aǵzalarınıń óz-ara múmásibetinen payda boladı.
Basqarıw juwapkershiligi – bilimlendiriw mákemesi aldına qoyǵan maqsetlerge erisiw, tálim-tárbiya procesin zamanagóy talaplarǵa mas, ilimiy tiykarda shólkemlestiriw, pedagog xızmetkerler iskerligin muwapıqlastırıw hámde ulıwma máplerin gózlewshi nátiyjelerge erisiw ushın qabıl qılınǵan qararı, onıń atqarılıwı, óz is-háreketi hám xızmeti ushın juwapkerliktiń basshılar tárepinen seziniwi.
Bilimlendiriwdi basqarıw boyınsha wákillikli mámleket organları.
Bilimlendiriw sistemasınıń ulıwma basqarıwın Ministrler Kabineti ámelge asıradı. Sonıń menen birge, Ministrler Kabineti ayrıqsha joqarı bilimlendiriw mákemesi, Tashkent Islam Universiteti, sonıń menen xalıqara ataqlı shet el joqarı oqıw ornı filialların tuwrıdan-tuwrı basqaradı.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti kompetenciyasına tómendegiler tiyisli:

• 
  Bilimlendiriw tarawında jalǵız siyasattı alıp barıw;
  
• 
  Mámleket bilimlendiriw basqarıw organlarına basshılıq qılıw;
  
• 
  Bilimlendiriwdi rawajlandırıw dástúrlerin islep shıǵıw hám ámelge asırıw;
  
• 
  Bilimlendiriw mákemelerin dúziw, qayta shólkemlestiriw hám biykar qılıw tártiplerin belgilew;
  
• 
  Bilimlendiriw mákemesi akkreditaciyası, pedagog hám ilimiy kadrlar attestaciyası tártiplerin belgilew;
  
• 
  Basqa mámleketler bilimlendiriw mákemelerine Ózbekstan Respublikası aymaǵında bilim beriw huqıqın beriwshi ruxsatnamalar beriw;
  
• 
  Nızamshılıqqa mas ráwishte shet el mámleketlerdiń bilimlendiriw haqqındaǵı hújjetlerin tán alıw tártibin belgilew hám teń kúshli ekenin ornatıw;
  
• 
  Mámleketlik bilimlendiriw standartın belgilew;
  
• 
  Mámleket úlgisindegi bilimlendiriw hújjetlerin hám olardıń beriliw tártibin belgilew;
  
• 
  Bilimlendiriw mákemelerine qabıl tártibi hám mámleket grantları muǵdarın belgilew;
  
• 
  Mámleketlik joqarı oqıw orınları rektorların tayınlaw;
  
• 
  Bilim alıp atırǵanlardı akkreditaciyalanǵan bilimlendiriw mákemesinen basqasına ótkiziw tártibin belgilew;
  
• 
  Nızamshılıqta názerde tutılǵan basqa wákillikler.
  

Ózbekstanda bilimlendiriw sistemaları xızmeti tuwrıdan-tuwrı basqarıwın eki ministrlik – Xalıq Bilimlendiriw ministrligi hám Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi – ámelge asıradı.
“Menejment” túsinigin 3 kóz-qarastan kórip shıǵıw múmkin:
1. Menejment – bul insanlarǵa basshılıq qılıw iskerligi, yaǵnıy funkciyası;
2. Menejment – bul insan bilimleri tarawı, yaǵnıy bul funkciyalardı ámelge asırıwǵa járdem beriwshi pán;
3. Menejment – bul basqarıwdı ámelge asırıwshı insan (menejer)lardıń sociallıq qatlamı.
Ápiwayı etip túsinilgende menejment – bul basqa adamlardıń miyneti, intellekti hám minez-qulq motivlerinen paydalanılǵan halda aldıǵa qoyılǵan maqsetke erisiwdi bildiriw bolıp tabıladı.
Menejment páninen belgili, shólkemlerdi basqarıw sisteması eki ǵárezsiz, biraq tikkeley baylanısta bolǵan basqarıwshı hám basqarılıwshı sistemalardan ibarat boladı. Bilimlendiriw mákemesi basshılarınıń basqarıw iskerligin eki subiekttiń, yaǵnıy basshı menen bilimlendiriw sistemasınıń óz-ara baylanıslı iskerligi sıpatında qaraw múmkin. Bunday jaǵdayda basshınıń basqarıw obiekti basqarıw hám ózin -ózi basqarıw sıyaqlı zárúrli ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan bilimlendiriw sisteması esaplanadı, hár qıylı tásirler tiykarǵı basqarılıp atırǵan bilimlendiriw mákemesi de óz ornında basqarıw nátiyjelerine hám basqarıw subiektine tásir kórsetedi.
Bilimlendiriw menejmenti basqarıwdıń arnawlı bólegi sıpatında áne sol eki sistema arasındaǵı qatnasıqlardı, olardıń rawajlanıw nızamları, principleri, usılları, yaǵnıy bilimlendiriw mákemeleri basshılarınıń xızmetlerin shólkemlestiriw, joybarlaw, tártipke salıw, muwapıqlastırıw, motivlestiriw hám basqarıw iskerligin aqılana shólkemlestiriw usılların úyrenedi.
«Sıpat menejmenti (quality management) – bul sıpatqa baǵdarlandırılǵan basshılıq hám basqarıwdıń muwapıqlastırılǵan xızmeti bolıp tabıladı. Ol sıpat menejmenti principlerinen paydalanıwǵa tiykarlanǵan, menejmenttiń bárshe funkciyaların názerde tutqan halda shólkemge tásir etiwshi úzliksiz process esaplanadı.
Pándi oqıtıwdan maqset – bolajaq menedjerlerde bilimlendiriw sıpatı monitoringine baylanıslı bilim, kónlikpe, tájiriybe hám kompetenciyalardı qáliplestiriwden ibarat.
Pánniń wazıypası – bolajaq menedjerlerde monitoring, bilimlendiriw sıpatı, bilimlendiriw sıpatı monitoring túsinikleri, bilimlendiriw sıpatın basqarıw texnologiyaları, bilim sıpatın támiyinlew haqqındaǵı mámleket kepillikleri, bilimlendiriw sıpatına tásir etiwshi faktorlar, tálim sıpatın rejelestiriw ham basqarıw, bilimlendiriw mákemeleri xızmetin bahalaw, bilim sıpatı monitoringin baǵdarlamasın islep shıǵıw, monitoringdi shólkemlestiriw hám ámelge asırıw, bilim sıpatı monitoringin júritiwde axborot texnologiyalarınan paydalanıw, xalıqaralıq bahalaw programmalar menen islewge baylanıslı kompitentlikti qáliplestiriwden ibarat.