Keselliktiń kelip shiǵiwinda uzatiwshi faktor xizmet etedi, kesellik deregi bolsa bakteriyalar, viruslar, rikkeciyalar, ápiwayi haywanlar esaplanadi

№2.Tema:Awqattan zaharleniwler hám olardińprofilaktikasi

Insan óziniń jasaw dáwirinde yamasa oǵan baylanisli bolmaǵan sebepler menen awqat tayarlawda, oni satiw hám tasiwda sanitariya-gigiena qaǵiydalarina ámel etpewi nátiyjesinde mikrobli hám mikrobsiz awqattan záhárleniwler kelip shiǵiwi mu’mkin.

Keselliktiń kelip shiǵiwinda uzatiwshi faktor xizmet etedi, kesellik deregi bolsa bakteriyalar, viruslar, rikkeciyalar, ápiwayi haywanlar esaplanadi.
Awqatdan záhárleniw ta'liymati rawajlaniwiniń tariyxinda 5 dáwirbar:
1. Áyyemgi ámeliyat dáwiri
2. Ximiyaliq dáwir
3. Ptominal dáwir
4. Bakteriologik dáwir
5. Házirgi zaman dáwiri (gelmintler h.t.b).
Awqat ónimleri hám tayar awqatqa ziyanli zatlar tu’siwi nátiyjesinde de organizmde tu’rli kasalliklerdi keltirip shiǵariwi mu’mkin. Bunnan tisqari wónimlerdi quwiriw, duzlaw, qaynatiwda qaǵiydalarǵa ámel qilmaw nátiyjesinda ónimler quraminda ziyanli zatlar payda boladi, bul zatlar kanserogen, toksik qásiyetlerge iye boliwi mu’mkin. Awqat penen baylanisli bolǵan bunday patologik halat «Awqattan záhárlaniw kesellikleri» toparina kiredi.
Awqattan záhárleniwdiń házirgi zaman talimati. Awqattan záhárleniw ta'limati kelip shiǵiwiniń tiykarǵi dáwirleri:
1.Áyyemgi dáwirden XVII ásirdiń aqirina shekem tabiyattaǵi záhárleniw qásiyetine iye bolǵan tu’rli ónimler, awqatlaniwda isletiletuǵin ósimlikler, dánekler hám basqa aziq ónimleriniń záhárliligi haqqindaǵi maǵliwmatlar toplanip barilǵan, bul záhárleniwdiń aldin aliw shara ilajlarin aniqlaw, záhárleniwde qanday birinshi járdem beriw kerekligi haqqinda maǵliwmat toplaniwi menen xarakterlenedi.
2. Ximiyaliq dáwir XVIII ásirdiń basi, XIX asir ortalarina shekem dawam etken- bul dáwir anorganik ximiyaniń rawajlaniwi, awir metall duzlarinan záhárleniw mu’mkinliginiń payda boliwi menen xarakterlenedi.
Bul dáwirde awqattan záhárleniw kelip shiǵiwi ximiyaliq tábiyatqa iye ekenligi haqqinda táliymat payda boldi.
3.Ptominal dáwiri XIX asir ortasinda hám XIX ásir aqiri organic ximiyaniń rawajlaniwi, alkoloidlardiń tabiliwi hám ol haqqindaǵi tálimattiń jaratiliwi. Bul dáwirde awqattan záhárleniwdiń jańa gipotezasi «Ptomain» teoriyasi jaratilǵan. Bul teoriyani 1872 jilda Italiya alimi Selmi pánge kirgizgen. Awqattan záhárleniwdiń sebebi «Belok óniminiń payda boliwi, ashiwi hám tarqaliwi nátiyjesinde ziyanli azotli aminniń payda boliwi» dep esaplaǵan. 1888 jilda bul teoriyaniń duris emesligi laboratoriyada aniqlanadi. Sol jili ulli alim A. Gartner birinshi márte awqattan záhárleniw bakteriyal tábiyatqa iye ekenligin aniqladi. Ol Saksoniyada ólgen adam denesinen hám kesel haywan góshinen bir qiyli mikroblardi aniqladi hám oni Gartner tayaqshasi dep atagan. U’sh jil o‘ter-o‘tpes AQSHta D. Solmon shoshqalarda chuma keselliginiń qozǵatiwshisin aniqladi, keyinrek bul qozg‘atiwshini S. cholera Suis dep ataldi.
1896-jilda Breslavlda K.Kenshe, 1898 jilda Ertrikda J.Nobel Salmonellae tiphimuriumdi aniqlaǵan. 1898 jil Gollandiyada E’van Ermengem botulizm qozg‘ativshisin aniqladi.Bul ashiliwlar 4-dawirdiń formalaniwina alip keldi.
4. Bakteriologik dáwir XIX ásir aqiri esaplanadi. Bul dáwirde «awqattan záhárleniw táliymati rawajlana baslaǵan, bul dáwir 1930-jillarǵa shekem dawam etken. Alimlardan Ye.N.Azbelev, I.V.Shur, Z.A. Ignatovich, F.M.Belausskaya h.t.b bir qansha ámeliy islerdi hám «awqattan záhárleniwdiń» aldin aliwdi u’yrenip shiqqan.
5. Házirgi zaman dáwiri. 1930 jildan keyin payda bolǵan.Awqattan záhárleniw – ótkir kesellik, tu’rli mikroorganizmler yáki toksik zatlar menen ziyanlanǵan awqat ónimlerin qabil etiw nátiyjesinde kelip shiǵadi.
Awqattan záhárleniwdi bakteriyal tábiyatqa iye boliwi keselleniw, ónimge tiri mikrob yáki oni ajiratqan toksin tu’siwi nátiyjesinde kelip shiqqan, organizmniń klinik belgileri bolǵan halati tu’siniledi.Awqatqa záhár qosiw awqattan záhárleniwge kirmeydi.
Zonne dizenteriyasi, paratif V hám basqa kesellikler, awqattan záhárleniw keselligi esaplanbaydi, sebebi bul keselliktiń kelip shiǵiw mexanizminde basqa sirtqi ortaliq faktorlari qatnasadi.
Házirgi zaman awqattan záhárleniw mazmuni tiykarinda: Etiologiya, patogenez, klinik belgiler, inkubacion dawir jatadi.