Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

451 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
XX bob. VIDEOTERMINALLARDAGI XAVFSIZLIK 
MUAMMOLARI 
 
Yigirmanchi asr inson faoliyatining ulkan yutuqlari bilan 
nishonlandi, atomning bo’linishi va atom energiyasidan foydalanish, 
insonning kosmosga chiqishiyu, turli sayyoralarni chuqur o’rganish, yurak 
va miyada noyob operatsiyalar qilish. Lekin XX asrning ikkinchi yarmini 
xaqli ravishda kompyuter asri deb atash joizdir, chunki behisob 
imkoniyatga ega kompyuter texnikasisiz ulkan yutuEqlarni qulga 
kiritishni, umuman kompyuter ishtirokisiz xech qanday soxani tasavvur 
qilib bo’lmaydi. Lekin ular ba’zi bir insonlar uchun xatto yashash joyigina 
bo’lib qolmay, balki kompyuter ekrani oldida o’z o’limini topayotgan 
aloxida virtual dunyoga aylandi.
Kompyuter avvalboshdan xuddi shu maqsad uchun, ya’ni insonlarni 
va texnikani yo’qotish uchun yaratildi. Birinchi elektron hisoblash 
mashinasi (EXM) Pensilvaniya universitetida ikkinchi jaxon urushi 
tugashi bilanok; AQSH xarbiy maxkamasi mablag’iga yaratilib, artilleriya 
snaryadlarining uchish traektoriyasini hisoblashga mo’ljallangan edi. Bu 
baxaybat mashinaning og’irligi 50 tonnaga yaqin bo’lib, bir paytni o’zida 
20 ta sonni eslab qolar edi. O’sha davr uchun bu mashina, yaratilishiga bir 
yarim yil va 480 ming dollar sarf bo’lganiga qaramay, texnika mo’jizasi 
edi. Bu mashina 12 soat talab qiladigan masalalarni 30 sekundda "chaqib" 

---

452 
tashlar edi. 
Lekin hisoblash texnikasini takomillashtirish ildam qadamlar bilan 
borardi va 1975 yil birinchi xususiy kompyuter paydo bo’ldi. Xozirgi 
paytda o’zining ixchamligi, ulkan imkoniyatlari va xotirasi, fenominal 
hisoblash tezligi bilan inson faoliyatining turli soxalarida ishonchli 
yordamchiga ailandi. Xatto yaqin orada o’zining yaratuvchisi bo’lgan 
insondan 16 milliard neyronlarning o’zaro aloqasiga asoslangan 
miyasining fikrlashi borasida o’zib ketishi mumkin. 
Shuni qayd qilish lozimki, ishlab chiqarishda ilk bora EXM 
afzalliklarini turli yo’nalishda ishlovchi operatorlar (energotizim, 
aerodispetcherlar, marten pechlari operatorlari, uchuvchilar) xis etdilar. 
Ular videoterminallar (VDT) - axborotlarni aks ettiruvchi monitor 
ekranlari yordamida ko’zatilayotgan obekt xolati yoki texnologiya va 
boshqa jarayonlarning o’tishi xaqida, nazoratdagi va boshqaruvdagi 
parametrlarning dinamikasini ko’rish kabi to’laqonli tasavvurga ega 
bo’ldilar. Ijod bilan mashg’ul shaxslar uchun turli ilmiy, texnikaviy, 
evristik masalalarini qo’yish va xal qilish, turli intellektual va kompyuter 
o’yinlarini yaratish imkonini berdi, bu o’yinlar nafaqat bolalarni, xatto 
kattalarni xam jalb qilib, o’zining ishlab chiqarish funktsiyalariga xam 
zarar keltira boshladi, taxminan 30 % mashina vaqti muassasalarda turli 
xil kompyuter o’yinlariga sarf bo’la boshladi. Shuning uchun AQSH 1994 
yil davlat ishlarida jalb bo’lgan xodimlarga ish paytida o’yinlar bilan 
mashg’ul bo’lishni taqiqlovchi qaror qabul qildi. 
Kompyuterlar operator, iqtisodchi, redaktor, boshqarma xodimi, 
deputat va xatto prezidentlarning ishlarida sodiq yordamchiga aylandi (67-
yoshli Djordj Bush 1991 yili "O’qish xech qachon kech emas" deb, o’zi 
uchun yangi ish bo’lgan Oq uyning Oval honasiga o’rnatilgan xususiy 
kompyuter klaviaturasiga o’tirdi), (Kompyuterlar kundalik xayotga 
shaxdam kirib keldi, millionlab insonlarning ishida, uyidagi turmush 
tarzini butkul o’zgartirib yubordi, bu o’z yo’lida kompyuterlarni inson 
xayotiga turlicha ta`siri bir qator betobliklarning sababchisi bo’lib, xozir 
xam tibbiyot hodimlarni, sotsiolog va boshqa mutaxassislarning e`tiborini 
jalb qilib kelayapti, ya`ni keng ma`noda ijtimoiy muammoga aylanib, 
hisoblash texnikasi foydalanuvchisining sog’ligiga ta`sir etmoqda. Bu 
ta`sir ancha oldin kundalik hayotda mustahkam o’rin olgan davlatlarda 
paydo bo’ldi. Chet el ko’rsatkichlarga ko’ra 1998 yili AQSH da 100 
kishiga 57 ta ( 1995Y.- 48) kompyuter to’g’ri kelgan bo’lsa, 
Shveytsariyada - 48 (43), Shvetsiyada - 43 (34), Finlyandiyada - 31 (24), 
Fransiyada - 24 (18)q, Italiyada - 14 (11), Ispaniyada - 12 (11) bo’lib, 

---

453 
O’zbekistan Respublikasida xozirgi paytda xususiy elektron-hisoblash 
mashinalar xar turli hisoblar asosida 50-60 ming donani tashkil etadi. 
Shunga qaramay, kompyuterlar bizning turmush tarzimizga xam ildam 
kirib keldi. Kompyuter davrining "suvosti toshlari" xaqida dasturchi-
muxandis E. Golomolzin" Sankt-Peterburgski vedomosti" jurnalida 
qiziqarli fikrlarni bayon etdi. Uning fikricha, umumiy kompyuterlashtirish 
o’z ichiga bir necha kamchiliklarni oladi, ulardan birinchisi, qanchalik 
xayratli bo’lmasin, axborotni kirishning shyinlashuvidir.
Agar ilgari biror axborotni olish uchun kitobni olib, kerakli betini 
o’qish kifoya bo’lsa, xozir kerakli axborotni magnit yozuvidan tushuna 
oluvchi tovushga, matnga, shaklga keltira oladigan tarjimon-kompyuter 
darkor bo’lib, tarjimon yo’qligi axborotga ega bo’lishdan maxrum etadi. 
Yana bir xavf bu texnikaning tashqi ta`sirlarga (elektr toki, kuchlanishning 
o’zgarishiga) beriluvchanligi bo’lib, kuchli tabiiy yoki sun`iy 
elektromagnit maydoni ta`sirida axborotlarni butkul o’chib ketishidir 
Ta`sirchan, asabi bo’sh insonlarda kompyuter bilan muloqot xuddi 
narkotik singari bog’lab qo’yadi. Ko’pgina o’rta yosh ayollar, kundalik 
hayot qiyinchiliklaridan chalg’ish maqsadida navbatdagi lotin amerika 
seriallarini berishini kutishi, televidenieni dasturlariga bog’langanliklari 
bilan, ular passiv ko’zatuvchi bo’lib, aktivligini oshirish televidenieni 
boshqa dasturiga yoki kanaliga o’tishi bilan kifoyalanadi. 
Kompyuter bilan muloqot esa butkul o’zgacha bo’lib, foydalanuvchi 
ekrandagi xayotga bevosita kira oladi, uni boshqaradi, jarayonni 
o’zgartiradi, qaror qabul qilishga aralashadi, ya`ni shu reallikda yashaydi, 
Virtual Xayot imkoniyatlari realdagidan ancha keng bo’lganligi (kosmik 
sayoxatlar qilishi, katta tezlikda avtomobilda yurishi, shu bilan birga xech 
qanday jaroxat olmaslik kafolati) o’z domiga maksimal darajada tortadi, 
unga qayta-qayta murojaat etishga undaydi. 
Aralashib ketolmaydigan insonlar uchun kompyuter tarmog’i 
muloqot extiyojini qondiruvchi deyarli yagona imkoniyatga aylandi. 
Elektron "narkotik”ka bog’lanib qolishdan boshqa yana bir noxushlik 
mavjuddir. Ko’pgia izlanishlar shuni ko’rsatdiki, kompyuter o’yinlarini 
an`anaviy o’yinlardan ustun qo’ygan bolalar tasavvur qilish, fikrlash, 
qiziquvchanlik kabi sifatlarning rivojida orqada qolib, o’rniga faqat tez 
ta`sirchanliknigina olayapti. 
Kompyuter texnikasining o’ziga xosligiga yana bir muloxaza. Agar 
avvalgi texnika yangiliklari: telefon, avtomobil, samolyot insonga faqat 
mexanik qo’shimcha bo’lgan bo’lsa, kompyuter esa insonni mashinadan 
ustun quyuvchi ongiga ta`sir ko’rsatmoqda Shu sababli taniqli amerika 

---

454 
fantast yozuvchisi Ayzek Azimov robototexnika qonunining ma`nosini 
shu uch jumlada "Insonga zarar keltirma" deb ifodalaydi. 
Kompyuterlarni xayotimizga kirishining ijtimoiy va boshqa 
aspektlarida yana to’xtamasdan, "qora qutidan" bilmay foydalanish, 
afsuski ko’plab xavf-xatarlarni o’z ichiga qamrab olganligini qayd etish 
joizdir. 
Xar qanday xodisa: tabiiy yoki texnogen, ijtimoiy yoki sun`iy – 
o’zida avval boshdan ijobiy va salbiy asosga ega bo’ladi. Inson 
faoliyatining turli soxalariga kirib kelgan kompyuterlashtirish xaqiqiy 
ilmiy-texnik revolyutsiya bo’lib, ijobiy taraflari bilan bir qatorda xar 
qanday ilmiy-texnik progress kabi inson sog’ligiga va yashash muhitiga 
xam salbiy ta`sir ko’rsatadi. Videoterminallar bilan ishlaganda bu ta`sir 
ko’rishni yomonlashuvida, tayanch-xarakat tizimini kasallanishida, 
xomiladorlik jarayonining yomon kechuvida, teri kasalliklarida, allergik 
reaktsiyalarda, asab kasalliklarida namoyon bo’ladi.
Hisoblash texnikasidan ishlab chiqarishda va boshqa faoliyat 
soxalaridagi foydalanish afzalliklarini bir chekkaga surib, bu kitobda 
kompyuterdan 
keng 
foydalangandagi 
negativ 
oqibatlar 
aloxida 
foydalanuvchi va personalning ishlash qobiliyatiga va salomatligiga 
ta`siri, xamda ularni profilaktikasi va ximoyasi uchun zarur chora-tadbirlar 
taklif etiladi. 
Shu 
maqsadda 
Videoterminallar 
bilan 
ishlaganda 
nafaqat 
kompyuterning, balki ishlab chiqarish muhitining o’ziga xos zararli va 
xavfli faktorlarining o’zgacha xususiyatlari taxlil qilinadi. Bu 
faktorlarning ta`sirini chegaralovchi me`yoriy talablarga, ish joyini tashkil 
etishga, mexnat va dam olish tartibini yaxshilashga, asbob-uskunalar 
parametrlarining ergonomik talablariga, o’lchov usullariga, atrof-muhit va 
monitorlarning parametrlarini baxolashga va x.k.ga asosiy e`tiborni 
qaratamiz. 
Bu va boshqa savollar bayonini chet el nashrlarining ma`lumotlarini 
umumlashtirib, xususiy kompyuterda (XK) ishlash xususiyatlarini ko’rib 
chiqishdan boshlaymiz.