Keyingi yillarda Respublikamizda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va yetishtirish bo‘yicha hamda qishloq xo‘jalik xom ashyolarini qayta ishlashga qaratilgan bir qator qonunlar qabul qilinib, amalda tadbiq etilmoqda

3.3.Shrotni qayta ishlash usullari va qurilmalari. Shrot tarkibidagi erituvchini bug‘latish qurilmalari konstruktiv tuzilishiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi, ular quyidagilardan iborat:
-shnekli bug‘latgichlar;
-toster (qosqonli bug‘latgich);
-mavxum qaynash qatlamli bug‘latgichlar.
Shnekli bug‘latkich. Shrot tarkibidagi erituvchini ajratish uchun turli xil qasqonli, shnekli uskunalar ishlatiladi.
Qosqonli bug‘latish qurilmasi – toster ishlatilganda shnekli bug‘latish qurilmasining biz yuqorida ko‘rib o‘tgan kamchiliklari bartaraf etiladi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishda turli konstruktsiyadagi tosterlar ishlatilmoqda, bizni Respublikamizdagi korxonalarda asosan o‘n qosqonli Germaniyada ishlab chiqarilgan tosterlar o‘rnatilgan. O‘n qosqonli toster, kolonna tipidagi qurilma bo‘lib u bir-birini ustiga o‘rnatilgan o‘nta qosqonlardan tashkil topgan. Har bir qosqonning bug‘ qavati bo‘lib, bu qavatda bug‘ patrubka orqali uzatiladi va kondensat patrubkadan chiqariladi. Bundan tashqari har bir qosqonning tubiga ham bug‘ qavati bo‘lib, bu qavatga bug‘ patrubka orqali berilib kondenat patrubkadan chiqariladi. Qurilmaning hamma qosqonlari bo‘ylab val o‘tgan bo‘lib, bu val harakatni ostki qismiga o‘rnatilgan elektrodvigatel va uzatmadan oladi.
Valga pichoq o‘rnatilgan bo‘lib, bu pichoqlar shrotni bir tekis aralashtirish va shrotni bir qosqondan ikkinchisiga o‘tkazish uchun xizmat qiladi. Valga patrubka orqali o‘tkir bug‘ yuborilib u pichoqlarga tarqatiladi. Bundan tashqari har bir qosqonga o‘tkir bug‘ patrubka orqali yuboriladi.
Shrot bir qosqondan ikkinchisiga ostki qismidagi tuynukdan o‘tadi. Bu tuynuk segmentli klapan orqali berkitiladi. Klapan esa richagli mexanizm yordamida satxni boshqargich bilan bog‘langan. Bundan tashqari har bir qosqonning ostki qismiga tirqishlar bo‘lib, bu tirqishlardan erituvchi va suv bug‘lari yuqoriga tomon ko‘tarilib kengayish kamerasiga boradi. Tosterdan chiqayotgan bug‘lar patrubka orqali qurilmadan chiqariladi.
Ekstraktordan chiqayotgan shrot qurilmaga shnekli ta‘minlagich orqali patrubkadan beriladi, erituvchidan ajratilgan shrot qurilmadan tushirish shneki orqali chiqariladi. Qurilma har bir qosqonidan namuna olish patrubkadan amalga oshiriladi. Har bir qosqonni tag‘mirlash va tozalash uchun lyuk o‘rnatilgan.
Qurilma quyidagi tartibda ishlaydi. Ekstraktordan chiqayotgan shrot qurilmaning yuqori qismiga shlyuzali zatvor orqali beriladi. Bunda zarur hollarda shnekli ta‘minlagichda shrot namlanadi. Ustki qosqondan shrot uzluksiz ravishda pastga qosqonlarga o‘tadi va 55-65 minut vaqt davomida qurilmadan chiqariladi. Har bir qosqondagi shrotni qatlamini qalinligi 400 mm na tashkil etadi. Qosqonlarda shrot o‘tkir va kuchsiz bug‘ yordamida qizdiriladi.
Erituvchi va suv bug‘lari har bir qosqonning ostki qismidagi tirqishdan o‘tib yuqoriga ko‘tariladi va kengayish kamerasiga borib u yerda bir qism shrot zarrachalaridan ajratilib, qolgan shrot zarrachalaridan ajratish uchun ho‘l shrot tutqichga uzatiladi.
Tayyor shrot harorati 100-105⁰C, namligi 8,5-10 % va qoldiq erituvchi 0,05 % qurilmadan chiqariladi.
Shnekli yoki qosqonli bug‘latgichdan chiqqan shrot omborga saqlashga yuborishdan oldin harorat, tarkibidagi namlik va qoldiq erituvchi miqdori bo‘yicha kondesatsiyalanadi. Shnekli bug‘latgichlan chiqqan shrot to‘liq kondesatsiyalanish tsiklini o‘tadi. Qosqonli ya‘ni tosterdan chiqayotgan shrot, qurilmaning o‘zida namlik va erituvchi bo‘yicha kondesatsiyalanadi, uni faqat harorat bo‘yicha kondesatsiyalash talab etiladi.
SHrotni harorat va namlik bo‘yicha kondesatsiyalash uchun qosqonli konditsionerlar, shnekli namlash qurilmalari va qovurish qosqonlari ishlatiladi. Bo‘lardan tashqari shrotni pnevma transportyorda, mexanik transportyorlarda tashishda uning harorati pasayadi. Namlik va harorat bo‘yicha kondesatsiyalangan shrot maxsus silosli elevatorlarda yoki mexanizatsiyalashtirilgan omborlarda saqlanadi. Shrotni saqlashda qo‘llaniladigan silosli elevator keng tarqalgan ombor turlaridan bo‘lib, u vagonga bo‘shatish trubasi 1, lentali transportyor 2,3,4,5 noriya 6 va 7silosdan tashkil topgan.
ND-1250M ekstraktsiyalash liniyalarida shnekli bug‘latgich qurilmasi o‘rnatilgan, lekin hozirgi vaqtda kelib bu bug‘latgichlarni hammasi tosterlar bilan almashtirilgan. Shnekli bug‘latgich , u ishlash usuliga ko‘ra aralash usulda ishlaydigan qurilmalar tipiga kiradi. Har bir ekstraktsiyalash liniyasi ikkita shnekli bug‘latgich bilan ta‘minlangan. Qurilma ikki sektsiyadan iborat bo‘lib, birinchi sektsiya beshta shnekli bug‘latgich 9, ikkinchi sektsiya uchta shnekli bug‘latgich 9 dan tashkil topgan. Shneklar o‘zaro bir-birining ustiga o‘rnatilgan. Birinchi ustki sektsiyada erituvchini atmosfera bosimida kuchsiz bug‘ yordamida dastlabki bug‘latish amalga oshiriladi, ikkinchi ostki sektsiyada bir qism vakuumda kuchsiz va o‘tkir bug‘ yordamida shrot tarkibidagi erituvchi oxirigacha bug‘latiladi. Ustki va ostki sektsiyalar 14 zatvor orqali tutashtirilgan. Bug‘latish shneklar 9 truba shaklida bo‘lib uning ichiga 16 val o‘rnatilgan bo‘lib, bu kuraklar shrotni aralashtirish va harakatlantirish uchun xizmat qiladi.
Bir shnekli bug‘latgichdan shrot ikkinchi shnekli bug‘latgichga tuynuqlar orqali o‘tadi, bu tuynuqlar bir vaqtda bug‘latgich shneklarini ko‘tarib turuvchi tayanch vazifasini ham bajaradi. Tuynuqlarni kuzatish va tozalash uchun 7 lyuqlar o‘rnatilgan.
Bug‘latgichni har bir shneki bug‘ qavati 17 bilan ta‘minlangan bo‘lib, bu qavatga bosimi 0,5 MPa harorati 180-200⁰C bo‘lgan kuchsiz bug‘ 5 patrubka orqali ustki sektsiyalarga uzatiladi va ustki sektsiyalardan chiqqan bug‘ 13 patrubka orqali ostki sektsiyalarga va u yerdan kondensat ajratgichlarga o‘tadi.
O‘tkir bug‘ ostki sektsiyaning eng oxirgi shneki ichiga uzatiladi. Bug‘latgichning har bir sektsiyasi quruq shrot tutgichlar bilan jixozlangan. Bug‘latgichning shneki valini harakatlantirish uchun 6 elektrodvigatellar o‘rantilgan.
Ekstraktordan chiqayotgan shrot bug‘latgichning ustki sektsiyasiga patrubka orqali kiradi va shnek yordamida harakatlanib aralashib o‘tish tuynugi orqali ikkinchi shnekga va shunday harakatlanib zatvor orqali ostki sektsiyaga o‘tib u yerda ham harakatlanib erituvchidan ajralib chiqib ketadi.
Hosil bo‘lgan erituvchi va suv bug‘lari, shrot zarrachalari har bir sektsiyadan va trubalar orqali ko‘tarilib quruq shrot tutgichlarga o‘tadi va bu yerda keskin kengayishi natijasida harakat tezilig sekinlashib bug‘ tarkibidagi shrot zarrachalari shrot tutgichning konussimon qismiga cho‘kib vaqti-vaqti bilan va trubalar orqali shnekli bug‘latgichlarini ichiga tushib turadi. Harorati 95-100⁰C, tarkibidagi qoldiq erituvchi miqdori 0,2% bo‘lgan tayyor shrot zatvordan chiqarilib kondesatsiyalashga uzatiladi. Qurilmaning ish unumdorligi 4 ton/soat. Qurilmaning gabarit o‘lchamlari juda katta va ko‘p metall sarflanadi, shrotning shnek kuraklariga urilishi natijasida maydalaniib ketishi va o‘tkir bug‘ ta‘siridan haddan ziyod qurib ketishi natijasida shrot changlanib uning atrofda yo‘qolishi ko‘payadi va atrof muhitni ifloslanishiga olib keladi. Bundan tashqari qisqa muddatdagi namlik-issiqlik bilan ishlov berish ayrim xom ashyolarning (paxta chigiti, soya va boshq.) shroti tarkibidagi moddalar to‘shliq inaktivatsiyalanmaydi.