Kibermakondagi diniy

2.Olimlar tadqiqotlarida kibermakondagi diniy jarayonlarni 
o‘rganilishi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab kompyuterlar va 
Internet aloqasining ommalashuvi insonlarning ish faoliyatini engillatish 
barobarida, XXI asr birinchi yarmida qator ijtimoiy, iqtisodiy 
muammolarni keltirib chiqardi. Dastlab mazkur ixtirolar alohida alohida 
0
2000
4000
6000
8000
10000
8130
1830
2970
Гуруҳлардаги постлар сони

---

16 
vosita sifatida kashf etilgan, ammo Internet tarmog‘ining rivojlanishi o‘z 
ichiga pochta xizmatlarini, radio, televidenie, telefon aloqalarini qamrab 
olishi hamda axborotlarni sezilarli darajada arzon, tez va jozibali qilib 
uzatishi insonlar orasida ommalashuviga olib keldi.
Kibermakon inson faoliyatining barcha jabhalarini qamrab olgan 
axborot kommunikasiya texnologiyalari orqali ma'lumotni boshqarish 
tizimidir. 1990 yillarning ikkinchi yarmidan boshlab, din va diniy 
tashkilotlar faoliyatlarini yanada shiddatli va ommaviy olib borish 
kibermakonda kuzatildi. G‘arb dunyosidagi bunday jarayonlar olimlar 
tadqiqotlarida o‘z aksini topdi. Qator ilmiy maqolalar, doktorlik 
dissertasiyalari, kitoblar nashr etildi.
Olim Heydi Kempbel fikricha, Internet foydalanuvchilari tarmoqda 
targ‘ib etayotgan diniy amallar va dunyoqarashdagi o‘zgarishlar keng 
jamoatchilik e'tiboriga 1995-1996 yillarda e'lon qilingan «Texnoateistlar: 
kibermakonda mistik daraja qayta jonlanishi mumkinmi» va «vebda 
(tarmoq) Ilohni izlab» nomli maqolalar orqali ilk bor etkazilgan.
Shuningdek, amerikalik dinshunos Rozalind A.J. Heket «Din va 
Internet” maqolasida Stefan o‘Liri diniy jamoalar uchun yangi media-
vositaning ahamiyatini birinchilardan bo‘lib 1996 yilda tahlil qilganligini 
qayd etgan. 
Ommaviy tus olgan Internet nafaqat G‘arb olimlarining, balki Arab 
dunyosida ham izlanishlarga sabab bo‘ldi. Sosiologik so‘rov natijalari 
tahlili aks etgan Talal Naser al-Najranning 1998 yildagi «Internetning 
o‘zlashtirilishi va Quvayt universiteti talabalari tomonidan foydalanishi: 
yangi vosita, eski qiziqishlar” mavzuidagi tadqiqoti bunga misol bo‘ladi. 
Ish o‘z ichiga Quvaytda internetning rivojlanish tarixi, yaqin Sharqda 

---

17 
internetning o‘rganish ahamiyati, universitetda Internet xizmati, madaniy-
diniy qadriyatlar va universitet talabalari orasida olib borilgan so‘rovning 
tahliliy natijalarini qamrab olgan. So‘rovnomadan internetdan kim 
foydalanadi? Qanday foydalanadi? Nima uchun va nima sababdan 
foydalanadi? kabi savollar o‘rin olgan. Natijalar 589 ta talaba ishtirokidagi 
tahlildan olingan bo‘lib, unga ko‘ra internetdan foydalanuvchilarning 55% 
o‘g‘il bolalar, 35 % esa qizlardir. Foydalanuvchilarning 68 % fan va 
texnika 
fakulteti 
talabalari. 
Shuningdek, 
internetdan 
ko‘p 
foydalanuvchilar internetga nisbatan televizor ko‘rish, radio eshitish va 
gazetalar o‘qishga birmuncha kam vaqtlarini sarflaydilar.
Najran ta'kidlashicha, internetga o‘xshash ommaviy vositalar 
o‘zlikni, tafakkurni, diniy shakllarni, o‘zni namoyon qilish modeli va 
ijtimoiy aktivizmning tabiatini o‘zgartiradi degan qarash o‘zini oqlamadi 
hamda tarixiy tajriba Internet xarakteridagi ommaviy aloqa 
texnologiyalari auditoriyaning o‘zgartirishini ko‘rsatdi. 1967 yilda Mak 
Luhan yangi media-vosita insonlarning hayot tarzini o‘zgartirishini 
bashorat qilgan. Uning «Global qishloq» kontsepsiyasi o‘zaro tarmoqlar 
orqali bog‘langan dunyoni anglatgan. 
2000 yillarga kelib diniy mazmundagi veb saytlar sonining ortishi 
ularning faoliyati tahliliga oid izlanishlar tadqiqotchilar e'tiborini tortdi. 
Masalan, Yahoo tarmoq ko‘rsatkichi ma'lumotlariga ko‘ra, 2002 yilning 8 
avgust kuni xristianlikka oid din va ma'naviyat bo‘limida ro‘yxatga 
olingan veb saytlar soni 30 130 ta bo‘lgan. 24 soat ichida mazkur 
ko‘rsatkich 234 taga ortib, 9 avgustda 30 364 tani tashkil etgan. Shu 
muddat ichida yahudiylikka oid 54 ta, 38 ta Islomga va 32 ta buddaviylik 
diniga oid yangi veb saytlar ro‘yxatdan o‘tgan. Bu borada Toronto 

---

18 
universiteti Dinshunoslik markazi falsafa fanlari doktori Kristofer Xelland 
«Internetda din: onlayn jamoalar va ishtirokchilar bilan o‘tkazilgan 
ijtiomiy so‘rov” mavzuidagi tadqiqotida 2001-2003 yillarda faoliyat 
yuritgan diniy veb saytlarni tahlil qilgan. Shuningdek, ishda bugungi kun 
madaniyatida Internet jamoalarining diniy amaliyotga ta'siri, internetda 
dinning tarixiy rivojlanishi, onlayn din va sekulyarizasiya, «simlar 
dunyosi»da din, onlayn din va virtual jamoalar, axborot zonalari, o‘zaro 
aloqa zonalari, onlayn jamoa: virtual haqiqat kabi masalalar o‘z echimini 
topgan. O‘rganish jarayonida tadqiqotchi xristianlar, buddaviylar va 
vikkanlarning virtual jamoalarini keys-stadi sifatida tahlil qilgan. 
Onlayn cherkovlar va Bibliya jamoalari faoliyatini Todd Mullins 
o‘rgangan. Muallif «onlayn cherkov an'anaviy cherkovmi?»savoliga 
javob bergan hamda xristian dini jamoalarining vujudga kelishida 
internetdan foydalanish va virtual muhitda cherkovlar tashkil etilishini 
tadqiq etgan. Shuningdek, kuniga 24 soat, haftasiga etti kun foaliyat 
yurituvchi onlayn cherkovlarni Kelli o‘Konnorning «bo‘ronda omon 
qolish: onlayn cherkov 24/7” nomli tadqiqotida onlayn cherkovni XXI 
asrda Injilni targ‘ib qilish vositasi sifatida yoritgan. 
Shimoliy Korolina universiteti dinshunoslik fanlari doktori Vinsent 
Gonzales Injilga oid video o‘yinlarni tadqiq etgan. Tadqiqotda raqamli 
diniy ko‘ngil ochar dasturlarning 1982 yildagi avlodidan, to 2010 yilgacha 
yaratilgan diniy o‘yinlar rivoji yoritilgan. Tahlilda keltirilishicha, Evangel 
xristianlar qarib 30 yil davomida video o‘yinlar yaratib kelganlar. 1982-
2011 yillar davomida ularning soni 773 tani tashkil etgan. Shulardan 474 
tasi a'zoligini «xristian» yoki «Bibliyaga oid» deb aniqlagan. 

---

19 
Xristian jamoalaridan yana biri, Marmonlarning raqamli 
texnologiyalar asridagi o‘ziga xosliklarini tadqiqotchi Rozemari avans [9] 
tahlil etgan. Axborot kommunikasiya texnologiyalarida dinni targ‘ibi 
bilan bir qatorda onlayn ateizmga qiziqishning ortishi masalasi ham 
tadqiqotchilar nigohidan chetda qolmadi. Bu borada Amber Nikol 
Adamsning «ijtimoiy tarmoqlar va onlay ateizm» mavzuidagi tadqiqoti 
o‘ziga xos o‘rin tutadi. Muallifa ishda MySpace, Facebook, LinkedIn kabi 
ijtimoiy tarmoq saytlarini va ularning ijtimoiy ta'sirini ko‘rsatib bergan. 
Veb tarmog‘ida dinga va ateizmga targ‘ibning ortishi bilan bir 
vaqtda undan insonlarga zarar etkazish maqsadida foydalanuvchilar soni 
ham ortib bordi. Buning natijasida kiberterrorchilik degan atama 
shakllandi. Terrorchilar vebda nimalarni amalga oshirishlari borasida tel-
Aviv universitetida 2004 yilda «kibermakonda terrorga qarshi kurash» 
mavzuidagi seminar tashkil etildi. Undan 200 dan ortiq tadqiqotchi va 
mutaxassislar ishtirok etdilar. Seminar yakuni bo‘yicha Mark Last, 
Abraxam KanDel tahriri ostida shu nomdagi kitob chop etildi. Kitobdan 
kibermakon va Internet evolyusiyasi, terroristlar va kiber terrorizm, 
radikal Islom va kiber jihod, terrorning yangi yo‘nalishlari, axborot 
terrorizmi, kibermakon jang maydoni sifatida, terroristik veb saytlarning 
o‘ziga xosliklari, terroristlarni aniqlashning innovasion tizimlari kabi 
mavzular o‘rin olgan. 
XX asrning ikkinchi yarmida vujudga kelgan kibermakon va undagi 
jarayonlar hayotning barcha jabhalari qatorida din sohasini ham qamrab 
olgan. Kibermakon va din yo‘nalishidagi tadqiqotlar 1990 yillarda asosan 
Internet va din muommolarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lsa, XXI asrning 
boshlaridagi 
izlanishlar 
tahlili 
natijalari 
shuni 
ko‘rsatdiki, 

---

20 
tadqiqotchilarning asosiy e'tiborini raqamli texnologiyalar amaliyotida 
dinning targ‘ibi, ijtimoiy tarmoqlarda diniy faoliyat, onlayn cherkovlar va 
diniy o‘yinlar kabi masalalarning echimlari qiziqtirdi.
Yuqoridagi tadqiqotlar ko‘lami va xilma xilligi kibermakon va din 
mavzusining tadqiq etishga ehtiyoj kuchliligini ko‘rsatadi. Bugungi 
globallashuv jarayoni O‘zbekistonda ham kibermakon va din borasidagi 
G‘arb tadqiqotlarini tanqidiy tahliliy o‘rganishni taqazo etmoqda. Zero, 
O‘zbekiston aholisi, ayniqsa yoshlar orasida keng ommalashayotgan turli 
axborot kommunikasiya texnologiyalari kibermakonga chuqur kirib 
borish imkonini bermoqda. Shunday sharoitda, tadqiqotlarni o‘rganish 
orqali kibermakonda kuzatilishi mumkin bo‘lgan turli zararli diniy-
ma'naviy jarayonlarga qarshi kurashish immuniteti shakllantiriladi.