«kichik biznes va xususiy tadbirkorlik» fanidan leksiyalar kursi

3-Mavzu: KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIKNING DAVLAT
TOMONIDAN QO‘LLAB QUVVATLANISHI VA BOSHQARILISHI.
1-ma’ruza mashg‘uloti
3.1.Tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash zarurati.
3.1. Kichik tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash dasturlari.
3.1.Tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash zarurati.
O‘zbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni
chuqurlashtirishning davlat dasturida tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va
xususiylashtirishdan keyingi davrda korxonalar bir maromda ishlashini ta’minlash
choralari ko’zda tutilgan. Buning uchun davlat:
n maxsus investitsiya fondlari va banklar tuzadi;
n xususiylashtirishdan olingan mablaglarga xususiylashtirilgan korxonalarni
rivojlantirish dasturlarini qo‘llab-quvvatlashda foydalaniladi;
n davlatga tegishli aksiyalarga olingan dividentlarni texnika jixatdan qayta
qurollantirish va asosiy fondlarni yangilashga yo’naltiriladi;
n bojxona to‘lovlari va soliqlarining ayrim turlarini pasaytirish yoki bekor qilish,
narx belgilash va litsensiyalash xajmlarini kamaytirish va shu kabi ko’rinishdagi
turli imtiyozlarni belgilaydi;
n tadbirkorlikning huquqiy va iqtisodiy muxofazalanishini kafolatlaydi.
Davlat tadbirkorlar uchun shart-sharoitlar yaratishda xal qiluvchi rol o’ynaydi.
Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik rivojlantirish uchun xizmat
qiluvchi shart-sharoitlarni yaratilishi kerak.
Bu zarur shart-sharoitlar nimalardan iborat? Bir necha asosiy qoidalar borki, ularga
amal qilmok kerak:
-salmoqli huquqiy va ma’muriy tartibga asoslangan bozor iqtisodiyotiga yo’nalgan
siyosat;
-boshlovchi tadbirkorlarni o’qitish dasturlarni ishlab chiqish;

---

-mablag’dan unchalik katta bulmagan yangi korxonalar xam foydalana olishini
ta’minlovchi tadbirkorlikning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 21 yanvardagi “Iqtisodiy
islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk muxofazasini ta’minlash va
tadbirkorlikni rivojlantirish to‘g‘risida”gi farmoni bilan xususiy mulkchilik asosidagi
tadbirkorlikning yuzaga kelishi iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichidagi eng
asosiy vazifalaridan biri sifatida kayd etildi. Bu vazifani xal etish uchun
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash tizimi yaratildi. U qonunlar, Prezident Farmonlari,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi qarorlarini o’z ichiga oluvchi tegishli
me’yoriy-huquqiy xujjatlarga asoslanadi.
Respublika bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’z yo’lini tanlab oldi. U iqtisodiy
isloxatlarni o’tkazishning 5 asosiy qoidasiga asoslanib, “Davlat bosh islohatchi”
ekanligini ko‘rsatdi. O‘zbekiston xukumati tadbirkorlikni Qo‘llab-Quvvatlashning
kudratli yo’lini qabul kildi.
Qishloq xo‘jaligi, savdo, umumiy ovqatlanish va aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish
korxonalari qo‘shimcha qiymat uchun soliq to’lashdan ozod qilinganlar.
Xalk iste’mol buyumlari, qurilish materiallari ishlab chiqaruvchi xususiy korxonalar
2 yil mobaynida daromad solig‘idan ozod qilinganlar, keyingi 2 yil ichida esa,
kamaytirilgan stavkalarda soliq to’laydilar.
Qishloqlarda joylashgan kichik korxonalar, yordamchii ishlab chiqarishlar,
hunarmandchilik mol-mulkiga, qo‘shimcha qiymat, yer, transport solig‘i,
amortizatsiya ajratmalari, Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash va xalq
iste’mol buyumlarini ishlab chiqarishga soliqlar stavkasi 50 % kamaytirilgan.
Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda 70-yillarning o’rtalaridan boshlab iqtisodiy
tanglik davrida iqtisodiy usishning yangi modeli shakllana boshladi. Uni innovatsion
yoki axborot-industrial model sifatida ta’riflash mumkin. Ko’pchilik firmalar uchun
o’rganish bo‘lgan ishlab chiqarish va marketing infrastrukturasi sifat jihatidan yangi
texnologiyalar, talab va taklif konyukturasi bilan almashdiki bu xo‘jalikning yuritish

---

sub’ektlari o’rtasidagi o‘zaro munosabatlarda o’zgarishlarga olib keldi. Iqtisodiy
o’sish samaradorligini oshirishda yangi bosqich boshlandi. U tadbirkorlik
sa’yiharakatning xiyla xujumkor tipini shart qilib qo’ydiki, bu rux tovar ishlab
chiqaruvchiga bozor muvaffaqiyati va yetakchilikni ta’minladi. Tadbirkorlik faoliyat
turi sifatida o’zini o’zi tartibga solib turuvchi tizim xususiyatlarini egallaydi.
Bu jarayon quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
1. Bozor iqtisodiyoti amal qilgan barcha mamalakatlarda o’z xususiy ishini
yo’lga qo’yishga ko’lam jihatidan mislsiz intilish yuzaga keldi. AQSHda keyingi 20
yil ichida korxonalarning umumiy miqdori deyarli 3 barobar, Yaponiyada- taxminan
2 marta ko’paydi. Italiyada esa, har yili 300 mingga yaqin yangi korxona paydo
bo’lardi.
2. Tadbirkor jamiyatining ijtimoiy tarkibida muhim o’rin egallab,
“zamonasining yangi qahramoni” ga aylandi.
3. Barcha darajalarda turli xil ma’muriy-qonunchilik cheklovlarini bekor qilish
natijasida tadbirkorlikning xo‘jalik erkinligi darajasi keskin oshdi.
4.Tadbirkorlik bilan shug’ullanish uchun sifat jixatidan boshqacha shart-
sharoitlar tarkib topdi: venchur mablag’i bozori tez o’sdi, moliya muassasalarini
diversifikatsiyalash va aholining moliya mablag’larini jalb etish imkonlari kengaydi.
Fuqarolar va tashkilotlarning biznesdagi axborotlarga yetishishi yaxshilandi
(inkubatorlar, innovatsion parklar, ryunder markazlari va shu kabilar).
O‘zbekiston xususiylashtirishdan olingan barcha mablag’lar byudjetga emas, balki
xususiylashtirilgan korxonalarni qo‘llab-quvvatlashga, tadbirkorlik va bozor
tarkiblarini rivojlantirishga yo’nalltiriladigan yagona davlatdir.
Xalkaro tashkilotlar (Jahon banki, BMT-YUNIDO) tomonidan qayd qilinishicha
korxonalar va tadbirkorlik faoliyatini xususiylashtirishdan keyingi qo‘llab-
quvvatlanishning O‘zbekistonda amal kilinayotgan tizimi MDH mamlakatlari orasida
o’xshashiga ega emas.

---

 Xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishning davlat dasturidan tashqari
O‘zbekistonda xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida shu jumladan, Qishloq
xo‘jaligida alohida, tadbirkorlikni rivojlantirish dasturlari qabul qilinib, amalga
oshirilmoqda. 1994 yili Qoraqalpog’iston Respublikasi, barcha viloyatlar va
Toshkent shahrini qamrab oluvchi mintaqaviy dasturlar ishlab chiqildi va amalga
oshirila boshladi.
Soliq solish sohasidagi qonunlarni takomillashtirish borasida ishlar chuqur o’ylab
olib boriladi. Mutaxassislarning baholashicha O‘zbekistondagi soliq tizimi sobiq
ittifoqning barcha respublikalaridagidan, Evropadagi ko’pgina mamlakatlar va
AQSHdagidan ko‘ra progressivrokdir.
Bundan tashqari, xususiy korxonalar ishlab chiqarishni rivojlantirish, mahsulot
chiqarishni ko’paytirish, soliq olinmagan mablag’larni ijtimoiy ehtiyojlarga
yo’naltirish maqsadida daromaddan olinadigan soliq bo’yicha imtiyozlardan
foydalanishlari mumkin.
Ish boshlagan dastlabki ikki yil ichida xususiy korxonalar mulkga solinadigan
soliqlardan, 1995 yildan boshlab esa, barcha korxonalar 20 % lik ammortizatsiya
ajratmalari to’lashdan ozod qilindilar.
Xususiy mulk shaklida xususiylashtirilgan korxonalar (Maxalliy sanoat, maishiy
xizmat, davlat savdosi, umumiy ovaqatlanish, matbuot korporatsiyasi,
“O‘zmevasabzavotuzumsanoat”) order olgan vaqtlaridan boshlab dastlab 2 yil ichida
mulk solig‘i, resurs to‘lovlari, 20 foizli amortizatsiya ajratmalarini to’lashdan ozod
qilinganlar.
Xalq iste’moli buyumlari va qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish bo’yicha
yangidan tashkil etilayotgan xususiy korxonalar ko’pgina soliqlardan ozod etilgan,
boshqa chet el davlatlari bilan qiyoslansa, ularning soliq yuki ancha yengil.
Chunonchi, Germaniya, Fransiya, AQSH va bozor iqtisodiyoti rivojlangan boshqa
mamlakatlarda Turkiya va hatto o’sha Rossiyada ham xususiy korxonalar uchun soliq
yukining tushumining 40 foizidan 60 foizgacha bo‘lgan qismini tashkil etadi.

---

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Bozor islohatlarini
chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustivor
yo‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” va
“Tadbirkorlik sub’ektlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada takomillshtirish
to‘g‘risida”gi farmonlari davlat mulkini xususiylashtirish sohasidagi qonunchilikni
takomillashtirish, xususiy tarmoqni jadal rivojlantirishni ko’zda tutadi.
Respublika iqtisodiyotining jadal erkinlashtirilishi xususiy tarmoqni
rivojlantirishni rag‘batlantirish, iqtisodiyotda uning ulushi va ahamiyatini tubdan
oshirish uchun asos yaratadi.
Shular qatorida yangi qonuniy va me’yoriy –huquqiy hujjatlarni qabul qilinishi,
jumladan davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, kichik biznes va xususiy
talbirkorlikni rivojlantirish va qullab-quvvatlash sohasida, iqtisodiy islohatlarni
yanada chuqurlashtirish va iqtisodiyotni erkinlashtirish bo‘yicha asosiy
ustivorliklarning tizimli asosda asalga oshirilishini ta’minlash imkonini beradi.