Kinetika va kataliz faniga kirish maqsad va vazifalari. Kimyoviy reaksiyalarning tezligi va mexanizmi

ko‘paytmasiga proporsional bo‘ladi (masalan ta‘sir qonuni). 
2. Ketma-ket borayotgan bir necha protsessni umumiy tezligi shular ichida eng 
sust beruvchi protsess tezligi bilan o‘lchanadi. 
Kimyoviy kinetikaning nazariy va amaliy ahamiyati juda katta: kinetikani tekshirish 
reaksiyalarning qanday yo‘llar bilan borishini ya‘ni molekulalar, atomlar va radikallarning 

---

o‘zaro ta‘sir etish mexanizmini o‘rganishga yordam beradi. Shu bilan birga reaksiyalarning 
yo‘nalishini va ularning tezligini boshqarishga imkon beradi. 
Asosan, XIX asr oxirlaridan boshlab reaksiyalarning tezligini o‘rganishga ahamiyat 
beriladigan bo‘ldi. 
Bunga asosiy e‘tibor reaksiyalarni sinflarga ajratishga va molekulyar kinetik nazariyaga 
asoslanib, reaksiyalarning borishini ifodalaydigan tenglamalarni topishga qaratildi. 
Turli kimyoviy reaksiyalarning tezligi turlicha bo’ladi. Masalan, portlash prosesslari 
sekundning o’n mingdan bir ulushda borsa, ba‘zi reaksiyalar bir necha soatlar, reaksiyalar davom 
etadi. Geokimyoviy reaksiyalar, yer bag’rida boradigan reaksiyalar uzoq yillar va asrlar davom 
etishi mumkin. Sanoatda biror mahsulot olish uchun o’tkaziladigan reaksiyaning qanday tezlikda 
borishi katta iqtisodiy ahamiyatga ega. 
Kerakli reaksiyaning tezligini oshirish va halal beradigan yonaki reaksiyalarning 
tezliklarini kamaytirish sanoatning ishlab chiqarish unumini oshirishga, xom ashyodan to’laroq 
foydalanishga, kam vaqt ichida ko’p mahsulot ishlab chiqarishga imkon beradi. Shu sababli 
reaksiyalarning qaysi sharoitda tez yoki sekin borishini aniqlashning va shunga qarab ularning 
tezliklarini o’zgartira bilishning ahamiyati g‘oyat katta. 
Kimyoviy reaksiyalarning kinetikasini tekshirish reaksiyalarning qanday yo‘llar bilan 
borishini yani ularning mexanizmini o‘rganishga yordam beradi. Bu esa kimyoviy 
reaksiyalarning yo‘nalishini va ularning tezligini boshqarishga imkoniyat tug‘diradi. 
Kimyoviy reaksiyalar tezligi o‘rganishga, asosan XIX asrning oxirlaridan boshlab 
alohida ahamiyat beriladigan bo‘ldi. Dastlab, kimyoviy reaksiyalarning klassifikatsiya qilishga 
va ularning borishini ifodalaydigan tenglamalarni topishga qaratilgan. Bu sohaning taraqqiy 
ettirishda M.N.Semenov, V.N.Kondratev, N.F.Shilov, Ginshelvud kabilarning xizmatlari g‘oyat 
kattadir. 
Reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasining vaqt birligi ichida o‘zgarishi 
reaksiyaning tezligi deb ataladi. 
Reaksiya kirishayotgan moddalarning konsentratsiyasi vaqt o‘tishi bilan kamayib boradi. 
Buning natijasida reaksiyaning tezligi ham har xil vaqtda turlicha bo‘ladi. 
Shuning uchun haqiqiy tezlik reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasining 
cheksiz kichik miqdoriga teng bo‘ladi:
dt
dC
v

v – reaksiyaning haqiqiy tezligi C -konsentratsiya T – vaqt 

---

Moddalar reaksiyaga ekvivalent miqdorlarda kirishganligi sababli, reaksiya tezligi 
reaksiyaga kirishuvchi moddalar yoki reaksiya natijasida hosil bo‘layotgan moddalardan 
birortasi konsentratsiyasini vaqtga qarab o‘zgarishi mumkin. 
Qaysi modda miqdorini o‘lchash oson bo‘lsa, reaksiyaning tezligi shu modda 
konsentratsiyasining o‘zgarishi bilan o‘lchanadi. Lekin reaksiyaga kirishuvchi moddalarning 
konsentratsiyasi esa, aksincha, ko‘payib boradi. Reaksiya tezligi (

) ikkala holda o‘lchanganda 
ham musbat qiymatli bo‘lishi uchun, dastlabki moddalar konsentratsiyasining o‘zgarishi 
o‘lchanganda 
dt
dC
oldiga manfiy, reaksiya mahsulotlari konsentratsiyasining o‘zgarishi 
o‘lchanganda esa musbat ishorasi qo‘yiladi. Shunday qilib: 
dt
dC
v


bo‘ladi. 
Reaksiyaga kirishuvchi moddalar o‘zaro ta‘sir etishi uchun, ularning molekulalari bir-biri 
bilan to‘qnashishi kerak. Lekin, haqiqatda molekula yoki atomlar bir-biri bilan to‘qnashmaydi, 
balki ma‘lum masofagacha o‘zaro yaqinlashadi. Bu vaqtda bir atomning elektronlari boshqa bir 
atomning elektr maydoni ta‘siri doirasida bo‘ladi. Shuning natijasida bir modda ikkinchi 
moddaga o‘tishi, yangi moddalar hosil bo‘ladi. Lekin to‘qnashishlarning hammasi ham kimyoviy 
reaksiyalarga olib kelavermaydi. 
Vaqt birligi ichida yuz beradigan to‘qnashuvlarning soni to‘qnashuvchi zarralarning 
konsentratsiyasiga proportsional. Bu massalar ta‘siri qonuni bilan ifodalanadi: 
dD
cC
bB
aA



Reaksiyaning tezlik massalar ta‘siri qonuniga muvofiq 
   
b
a
B
A
k



yoziladi. 
k-proportsionallik koeffitsenti bo‘lib tezlik konstantasi deb ataladi. 
Agar reaksiyaga kirishuvchi moddalarni konsentrattsiyalari birga teng bo‘lsa: 
v=k 
Demak, tezlik konstantasi (k) reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentratsiyalari 
birga teng bo‘lgandagi reaksiya tezligidir. 
Shu sababli, k-solishtirma tezlik deb ham ataladi. 
Reaksiyalarning tezligi kuzatilgan tezlik (v) ning qiymati bilan emas, balki tezlik 
konstantasi (k) ning qiymati bilan solishtiriladi. Tezlik konstantasining qiymati reaksiyaga, 
temperaturaga va katalizatorlarga bog‘liq bo‘lib, reaksiyaga kirishuvchi moddalarning 
konsentratsiyasiga (parsial bosimiga) bog‘liq bo‘lmaydi. 
Barcha reaksiyalar ikki sinfga gomogen va geterogen reaksiyalarga bo‘linadi. Agar 
reaksiya birgina fazada (gaz muhitda yoki eritmada) sodir bo‘lsa uni gomogen reaksiya deyiladi. 

---

Agar reaksiya bir necha fazada borsa (masalan, gazlar bilan qattiq jismlar yoki 
suyuqliklar reaksiyaga kirishsa) bunga geterogen reaksiya deyiladi. 
Shuningdek reaksiyalar ikki gruppaga bo‘linadi: qaytmas reaksiyalar-oxirigacha boruvchi 
reaksiyalar. 
Qaytar reaksiyalar – oxirigacha bormaydigan ma‘lum kimyoviy muvozanat holatiga 
qadar boradigan reaksiyalar. 
Qaytmas reaksiyalarning asosiy belgisi, reaksiya vaqtida ishtirok etadigan mahsulotlar 
teng miqdorda olingan bo‘lsa, bu moddalar reaksiya mahsulotiga to‘la aylanadi. Bir xil nisbatda 
olinmaganda, reagentlarning bittasi tamomila sarf bo‘lib ketadi. Masalan, KclO
3
ning 
parchalanishi qaytmas reaksiya uchun misol bo‘ladi. Qaytar reaksiyalar ma‘lum holatga qadar 
davom etadi, reaksiya borayotgan idishga bir vaqtning o‘zida reaksiya mahsulotlari va reagentlar 
aralashgan holda bo‘ladi: 1 mol СО
2
bilan 1 mol Н
2
ni aralashtirilganda 0,6 mol СО va 0,6 mol 
Н
2
О hosil bo‘lgandan keyin reaksiya kimyoviy muvozanat holatga keladi: 
2
2
H
CO

CO
O
H

2