Kirish – odam anatomiyasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari, metodlari va rivojlanish tarixi reja

Anatomiya fanining rivojlanish tarixi. 
Anatomiya fanining rivojlanish tarixi eramizdan oldingi uzoq o`tmishga borib 
ta‘qaladi. Qadimda diniy aqidalarga ko`ra murdani кеsib o`rganish gunoh sanalib bu 
usul bilan odam tuzilishini o`rganishga intilganlar o`lim jazosiga hukm etilgan. 
Eramizdan oldingi XX asrda yashagan hind tabibi Bxaskara Bxatshe «Anatomiya 
targ`iboti» asarida a‘zolar, muskullar, qon tomirlar, nervlar to`g`risida yuzaki 
ma‘lumotlarni to`plagan. 
Anatomiyaning asosiy rivojlanish davri qadimiy yunonlar mamlakatida boshlanib 
Gippokrat, Pifogor, Arastu, (Aristotel) kabi allomalar tarbiyalangan maktablar tashkil 
etilgan. 
Buqrot (Gippokrat) – eramizdan oldingi 460-377 yillarda yashab, tibbiyot sohasida 
o`zigacha bo`lgan ma‘lumotlarni to`plagan, kuzatish va tekshirishlari asosida 72 ta 
asr yozgan yurak- qon tomirlar tuzulishi to`grisida ma‘lumot bergan. 
Arastu (Aristotel)- eramizdan oldingi 384-322 yillarda yashab, nervlar paylardan 
farqi borligini aorta qon tomiri yurakdan boshlanishini aniqlagan atoqli olim anatom, 
faylasufdir. 
Gerofil – eramizdan oldingi 300 yillarda yashagan.Ichki a`zolarni kesib 
o`rgangan,harakatchan va sezuvchi nervlarni aniqlagan. 
Jolinus Hakim (Klavdiy Galen) (130-210)- anatomiya, fiziologiya falsafa va 
biologiyani mukammal bilgan. U suyaklar muskullar bosh va orqa miya 
anatomiyasini o`rgangan. 
Jolinus hxayvonlar yuragi va qon tomirlarini o`rganib arteriyalarda havo emas balki 
qon oqishini birinchi bo`lib isbotlagan. U davrda murdani yorib odam anatomiyasini 
o`rganish mumkin bo`lmaganligi uchun odam a‘zolarining tuzilishini hayvonlarda 
o`rganishga majbur bo`lgan, shu tufayli uning anatomik ma‘lumotlarida ayrim 
xatoliklar bo`lgan. 
Abu Ali ibn Sino (930-1037) – Buxoro shahri yaqinidagi Afshona qishlog`ida 
tug`ilgan. Dastlabki bilimni Buxoroda olib 17 yoshlik chog`idayoq fanlarni 
mukammal bilgan. U Xorazm va Eronda saroy tabibi bo`lib xizmat qilgan. Ibn Sino 
yuzdan ortiq asar yaratgan, bulardan eng yirigi – «Tib qonunlari» besh jildli bo'lib 
birinchi tomi anatomiya va fiziologiyaga bag`ishlangan. Ushbu kitobga tibbiyot 
sohasidagi dunyoda bo'lgan barcha ma‘lumotlarni to'plabgina qolmasdan o'z 
tekshirishlari va tushunchalari bilan fanni yanada boyitgan. Kitob turli tillarda qayta-
qayta nashr qilingan bo'lib tibbiyotda asosiy qo`llanma sifatida hanuzgacha xizmat 
qilmoqda. 

---

Ibn Sino organizmni o'rganishda odam konstitutsiyasiga birinchi bo'lib e’tibor berdi. 
«Tib qonunlari» kitobida ichki kasalliklar, xirurgiya farmakologiya gigiyena va 
tibbiyotning boshqa qismlari to`grisida batafsil ma‘lumotlar berilgan. «Tib 
qonunlari» o`zbek tilida birinchi marta 1954-1956 yillarda Toshkentda bosilib 
chiqqan. 
Vilyam Garvey (1578-1657)- anatom va fiziolog bo`lib o`z kuzatish va tajribalari 
asosida 1626 yilda e‘lon qilingan «Hayvonlarda yurak va qon harakati to`grisida 
anatomik tekshirishlar» degan ilmiy asarida katta va kichik qon aylanish doiralarini 
birinchi marta ilmiy ravishda isbotlab bergan.Garviy qonni arteriyadan venaga ko`zga 
ko`rinmaydigan mayda tomirchalar orqali o`tadi deb taxmin qilgan. 
M. Malpigi (1628-1694) arteriya bilan venani bir biriga qo`shib turadigan kapillyarlar 
borligini mikroskop ostida ko`rib isbotladi. 
Fredrik Ryuish (1638-1731)- qon tomirlariga rangli moddalar yuborib o`rgangan va 
preparatlar tayyorlangan. 
XII-XIII asrlarda ya‘ni uyg`onish davrida anatomiya faniga qiziqish Italiyada, keyin 
Fransiyada ochilgan tibbiyot maktablarida yangitdan boshlandi. Olimlar talabi bilan 
har besh yilda bir marta murdani ochib o`rganishga ruxsat berilgan.Natijada,dunyoda 
birinchi bo`lib Mondino da Lyutsi 1326 yilda ikki murdani o`rganib, olingan 
ma‘lumotlar asosida anatomiya darsligini yozdi. 
Leonardo da Vinchi (1452-1519)- Italiyalik rassom, matematik, injiner va faylasufdir, 
u 30 dan ortiq murdalarni kesib o`rgangan va a‘zolar rasmini chizib chiqqan. U 
dunyoda birinchi bulib muskillarning ishlash dinamikani o`rganib, shu bilan plastik 
anatomiyaga asos solgan. 
Andrey Vezaliy (1514-1564) – «Anatomiya jadvallari» atlasini va «odam tanasining 
tuzilishi to`grisidagi yetti kitob» ni yozdi. 
Gabriel Fallopiy (1523-1562) tarixda birinchi bo`lib kalla suyaklarining tuzilishi va 
taraqiyoti, muskullar, jinsiy a‘zolar, 
bachadon nayi
, eshitish va ko`rish a‘zolarini 
o`rganib «Anatomik kuzatishlar» kitobini yozgan. 
B. Evstaxiy (1510-1574) – Vezaliyning anatomiyadagi ayrim xatolarini to`g`riladi. U 
tishlar, buyraklar, eshitish a‘zolarini o`rganib birinchi marta halqum bilan o`rta quloq 
bo`shlig`ini qo`shib turuvchi eshitish yo`lini aniqladi. Kuzatishlar asosida 1714 – 
yilda «Anatomiya qo`llanmalari» asarini nashr ettirdi. 
I. Purkin`e (1787-1869) suyak hujayralari, yurak muskullaridagi alohida o`tkazish 
tolalari, nerv tolalarining mikroskopik tuzilishini o`rganadi. 

---

Rossiyada XVII- asrgacha vrachlar chetdan taklif etilib, faqat imperator 
saroylaridagina xizmat qilganlar. Ammo XVII asrning o`rtalarida toun epidimeyasi 
Moskvada birinchi tibbiyot maktabining (1654 yil) ochilishiga sabab bo`lgan. 
Pyotr 1 Peterburg va Kronshtadtda, keyinchalik boshqa shaharlarda ham harbiy 
gospitallar qoshida tibbiyot maktablari ochtirgan va brinchi navbatda odam 
anatomiyasi fani bilan shug`ullanishni da`vat etgan. 
Pyotr 1 ning tashabussi bilan Peterburgda tibbiyot akademiyasi tashkil etilgan. 
Akademiyaga ishlagan olimlardan biri M. V. Ломоnоsов (1711-1765) nervizm 
g`oyalarini targ`ib etgan anatomiyani o`rganishga davat etgan vа tabiyatshunoslik 
faniga asos solgan olim bo`lgan. Uning tashabbusi bilan ochilgan universitet qoshida 
tibbiyot fakulteti bo`lgan. 
N. I. Pirogov (1810-1881) – rus harbiy- dala jarrohligining asoschisi va topograf 
anatomidir. U odam organizmidagi a‘zolarni muzlatib, qotirib, qavatma- qavat qilib 
kesib o`rgangan. Fassiyalar, muskullar va qon tomirlarni o`rgandi va “Muzlatilgan 
murdalarni arralab o`rganilgan topografik anatomiya” atlasini (1859yil) yozdi. 
V. I. Bets (1834-94) Kiyev unevirsiteti proffesori, anatom.U bosh miyaning po`stloq 
qavatini, buyrak usti bezi va jigardagi qon aylanish tartibini urgangan . 
I.M.Sechenov (1829-1905) nervizm g`oyalarinig asoschisi bo`lib u organizmni bir 
butun bo`lib tashqi muhit bilan bog`lanishini isbotladi.I.M. Sechenov 1863 yilda 
“Bosh miya reflekslari” kitobini yozdi 
I.P.Pavlov (1849-1936) odam markaziy nerv tizimi fiziologiyasini o`rganishga 
salmoqli hissa qushgan. U brinchi bo`lib ikkita signal tizimi to`g`risida, shartli 
riflekslar va oliy nerv tizimining faoliyati to`grisidagi nazariyani ilgari surib 
tugallangan ta‘limot yaratdi.