Kirish bob. Iqtisodiy tizim tushunchasi

2.1. Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiy tizimi
Iqtisodiyotning buyruqbozlik tizimi bu iqtisodiy hayotni tashkil etish usuli bo'lib, unda kapital va er davlatga tegishli bo'lib, cheklangan resurslarni taqsimlash markaziy hukumat ko'rsatmalariga binoan va rejalarga muvofiq amalga oshiriladi.
Qo'mondonlik tizimining tug'ilishi bir qator sotsialistik inqiloblarning natijasi bo'lib, uning mafkuraviy bayrog'i marksizm edi. Buyruq tizimining aniq modeli V. I. Lenin va I. V. Stalin tomonidan ishlab chiqilgan.
Marksistik nazariyaga muvofiq, xususiy mulkni yo'q qilish, shuningdek, barcha iqtisodiy faoliyatni davlat rahbariyati tomonidan ilmiy asosda ishlab chiqilgan yagona majburiy (direktiv) reja asosida olib borish orqali mamlakat farovonligini keskin oshirish va fuqarolarning individual farovonligidagi farqlarni yo'q qilish ko'zda tutilgan edi.
Qo'mondonlik tizimi xususiy mulkni to'liq yo'q qilishni va uni davlat mulki bilan almashtirishni o'z ichiga oladi. Asosiy iqtisodiy masalalar davlat organlari tomonidan hal qilinadi va majburiy buyruqlar va rejalar orqali amalga oshiriladi. Buning uchun davlat jamiyat iqtisodiy hayotining barcha jabhalarini, shu jumladan narxlar va ish haqlarini belgilashga majburdir.
SSSR buyruq tizimidagi ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiy faoliyati quyidagilar bilan tartibga solingan:
Davlat rejalashtirish qo'mitasi (nimani va qanday hajmda ishlab chiqarish kerakligi haqidagi savolga javob beradi);
Ishlab chiqarish texnologiyasini belgilaydigan va uskunalar sotib olish uchun mablag 'ajratadigan filial vazirligi (u qanday ishlab chiqarish kerakligi haqidagi savolga javob berdi);
Xaridlar bo'yicha davlat qo'mitasi (kimni sotish va kimdan resurslarni sotib olish kerakligi haqidagi savolga javob bergan);
Davlat narxlar qo'mitasi (qaysi narxda sotish kerak degan savolga javob bergan);
Mehnat va ish haqi bo'yicha davlat qo'mitasi (ishchilarga qancha pul to'lash kerakligi haqidagi savolga javob bergan) va hk.
Ushbu tizimga muvofiq, butun xalqning mulki deb e'lon qilingan barcha resurslar aslida davlat va partiya rasmiylari tomonidan to'liq nazorat qilinadi. Natijada, odamlar va korxonalarning daromadlari ularning resurslardan qanchalik oqilona foydalanishiga, jamiyat o'z mehnati mahsulotlariga haqiqatan ham ehtiyoj sezishiga bog'liq bo'lmay qoladi. Faoliyatni baholash rasmiy mezonlarga muvofiq amalga oshiriladi, bu ko'pincha jamiyatning haqiqiy ehtiyojlariga to'g'ri kelmaydi. Ish haqini tenglashtiruvchi tizim va mansabdor shaxslar o'rtasida korruptsiya darajasining oshishi bilan birlashganda, bu odamlarning mehnatga bo'lgan qiziqishini yo'qotishiga olib keladi.
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti - bu mulkchilikning davlat shakli ustun bo'lgan va asosiy, shuningdek ahamiyatsiz bo'lgan iqtisodiy qarorlar boshqaruvning eng yuqori darajasida va ma'muriy jihatdan, bajarilishi kerak bo'lgan buyruqlar shaklida har bir iqtisodiy birlikka etkaziladigan iqtisodiyotdir. Tovar ishlab chiqarish va bozor iqtisodiyoti usullari va mexanizmlari qo'llanilmaydi yoki cheklangan va ba'zan buzuq shaklda qo'llaniladi. Markazlashgan byurokratik boshqaruv tizimi asosan direktiv vazifalar va qarorlarni bajarish uchun bozordan tashqari rakurslardan foydalanadi.
Qo'mondonlik iqtisodiyotidagi korxona va tashkilotlarning iqtisodiy mustaqilligi asosan cheklangan. Har bir korxonaga batafsil ro'yxat shaklida keltiriladigan tabiiy va xarajat ko'rsatkichlarini batafsil aniqlaydigan rejali maqsadlar mavjud. Moddiy-texnika vositalarini (mashinalar, uskunalar, xom ashyo va materiallar) taqsimlash va tayyor mahsulotlarni sotish ham qat'iy tartibga solingan.
Narxlar faqat ma'muriy usullar bilan amalga oshiriladi. Barcha tovarlar maxsus davlat idoralari tomonidan belgilangan narxlarda sotiladi va sotib olinadi.
Ma'muriy tavsiyalar va davlat rejalashtirish maqsadlarini buzgan korxona va tashkilotlarning rahbariyati huquqni muhofaza qilish idoralari va yuqori idoraviy organlar tomonidan jazolanadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti 30-yillarning boshlarida SSSRda shakllangan bo'lib, u Markaziy va Sharqiy Evropa, Xitoy, Vetnam va boshqalarda ham faoliyat yuritgan, boshqaruvning barcha sohalari va mintaqalari uchun teng ravishda qo'llaniladigan yagona egiluvchan ma'muriy shakllari va usullaridan foydalanish natijasida. mamlakatlar, barcha turdagi korxonalar va tashkilotlar uchun mehnat unumdorligini pasayishi, moddiy va moliyaviy resurslar xarajatlarining ko'payishi. Umuman olganda, ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti samarasiz iqtisodiyot bo'lib, isloh qilinishi qiyin va aholi iste'mol qilish uchun ishlab chiqarish resurslari va tovarlarning doimiy etishmasligi bilan tavsiflanadi.
SSSRda va sobiq sotsialistik lagerning boshqa mamlakatlarida qo'mondonlik tizimining samarasizligi 1980 yillarning boshlarida aniq bo'ldi. Rivojlangan mamlakatlar bilan taqqoslaganda, ushbu mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning aksariyat qismi past sifatli va eskirgan ishlab chiqarish texnologiyasi tufayli raqobatbardosh bo'lib chiqdi; fuqarolarning farovonligi va umr ko'rish davomiyligi pastroq, bolalar o'limi esa yuqori; ishlab chiqarishning texnik darajasi ham ancha past, atrof muhitning ifloslanishi ancha yuqori.
Bozor tizimi bu iqtisodiy hayotni tashkil etish usuli bo'lib, unda kapital va erlar xususiy mulk bo'lib, resurslarni taqsimlash, mahsulot ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste'mol qilish talab va taklif asosida amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti erkin tadbirkorlik va tanlov tamoyillariga asoslanadi.
Ushbu tizimning asoslari quyidagilardir: xususiy mulk huquqi, xususiy iqtisodiy tashabbus, resurslarni taqsimlash bozorini tashkil etish.
Jamiyat uchun zarur bo'lgan aynan shu tovarlarni yaratish bozorlar tizimi tomonidan amalga oshiriladi, ularning har biri bo'yicha ma'lum bir turdagi tovar va resurslar sotiladi va sotib olinadi (er bozori, kapital bozori, mehnat bozori, odamlar bevosita iste'mol qiladigan tovar va xizmatlar bozorlari mavjud).
Bozor u yoki bu iqtisodiy tashabbusning muvaffaqiyat darajasini belgilaydi, mulk egalariga keltiradigan daromad miqdorini shakllantiradi, cheklangan resurslarni ulardan foydalanishning muqobil sohalari o'rtasida taqsimot nisbatlarini belgilaydi.
Bozor tizimidagi har bir insonning farovonligi uning egasi bo'lgan tovarlarni: ishchi kuchi, ko'nikmalari, o'z mahsuloti, erlari, tijorat operatsiyalarini o'tkazish qobiliyatini bozorda qanchalik muvaffaqiyatli sotishi bilan belgilanadi. Xaridorlarga eng yaxshi mahsulotni va qulayroq shartlarni taklif qiladigan har kim o'z farovonligining o'sishiga yo'l ochadi.
Bozor mexanizmining afzalligi shundaki, u har bir sotuvchini xaridorlarning manfaatlari to'g'risida o'ylashga majbur qiladi va shu bilan sotuvchi o'z foydasiga erishadi. Ammo xaridor sotuvchining manfaatlari bilan hisoblashishga majbur - u kerakli mahsulotni faqat buning uchun amaldagi bozor narxini to'lash orqali olishi mumkin. Sotuvchilar va xaridorlarning manfaatlarini bozorda muvofiqlashtirish mexanizmini tahlil qilib, taniqli ingliz olimi-iqtisodchisi Adam Smit o'zining mashhur "Millatlar boyligining tabiati va sabablarini o'rganish" (1776) kitobida shunday yozgan: "Har bir inson faqat o'z manfaati haqida o'ylaydi, lekin uni boshqaradigan ko'rinmas qo'l. , boshqa ko'p narsalar singari, uni o'zi o'ylamagan natijaga olib boradi ».²
Bozorning iqtisodiy tizimiga Adam Smitdan beri yuz millionlab odamlarning faoliyatini muvofiqlashtirishga imkon bergan "ko'rinmas qo'l" deganda, iqtisodchilar narx mexanizmini tushunadilar. Bozordagi raqobat jarayonida paydo bo'ladigan narxlar barcha sotuvchilar va xaridorlar uchun tovarlarning taklifi va ularga bo'lgan talabning nisbati to'g'risida asosiy ma'lumot manbai bo'lib xizmat qiladi.
Raqobatbardosh bozorlar cheklangan ishlab chiqarish resurslari va ular yordamida yaratilgan imtiyozlarni taqsimlashning insoniyatga ma'lum bo'lgan eng samarali usuli hisoblanadi.
Raqobatning afzalligi shundaki, faqat sifatli yoki arzonroq tovarlarni ishlab chiqarish orqali raqobatchilarni mag'lub etish mumkin. Eng kam xarajatlarga ega bo'lgan noyob tovarlarga xaridorlarning raqobatida o'z faoliyati bozor tomonidan ayniqsa yuqori baholanadi va tovarlari eng yaxshi narxga ega bo'lib, bu tovarlarga eng yuqori narxni taklif qilishga imkon beradi.
Bozor tizimi, o'z faoliyatining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, qator kamchiliklarga ham ega bo'lib, ularni iqtisodiy nazariyada bozor muvaffaqiyatsizliklari (zaif tomonlari) deb atashadi.
Bozor tizimining asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat: aholining turli qatlamlari daromadlari o'rtasidagi sezilarli farq, tizim ichida etarli miqdordagi jamoat mollari deb ataladigan mahsulotni ishlab chiqarishga qodir emasligi, bozorni mumkin bo'lgan monopollashtirish va boshqalar.
Bunday tizimda uning har bir ishtirokchisining xatti-harakatlari uning shaxsiy manfaatlari bilan bog'liq: iqtisodiy sub'ekt shaxsiy qarorlar qabul qilish asosida o'z daromadlarini maksimal darajada oshirishga intiladi.
Bozor tizimi individual qarorlar va imtiyozlarni ommalashtirish va muvofiqlashtirish mexanizmi sifatida ishlaydi. Raqobat sharoitida tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishi va resurslar taklif etilishi har bir mahsulot va resursni mustaqil xaridorlari va sotuvchilari ko'pligini anglatadi. Natijada iqtisodiy qudrat keng tarqalgan. Iqtisodiy taraqqiyotning hal qiluvchi sharti kapitalga ega bo'lganlarning tadbirkorlik faoliyati erkinligi edi. Jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi bo'lgan "inson omili" rivojlanishining yangi darajasiga erishildi. Yollangan ishchi va kapitalistik tadbirkor bozor munosabatlarining qonuniy teng agentlari sifatida harakat qildilar. "Erkin yollangan ishchi" tushunchasi mehnat xaridorini, uni sotish joyini erkin tanlash huquqini nazarda tutadi, ya'ni. mehnat bozori ichida harakatlanish erkinligi. O'z tovarlarini sotgan va buning uchun pul olgan har qanday tovar egasi singari, yollangan ishchi ehtiyojlarini qondirish uchun ob'ektlar va usullarni tanlash erkinligiga ega edi. Tanlash erkinligining boshqa tomoni ishchi kuchini normal holatda saqlash, qabul qilingan qarorning to'g'riligi, mehnat shartnomasi shartlariga rioya qilish uchun shaxsiy javobgarlik edi.
Ko'rib chiqilayotgan iqtisodiy tizimda iqtisodiy rivojlanishning asosiy muammolarini hal qilish mexanizmi qanday? Ular bilvosita, narxlar va bozor orqali hal etiladi. Narxlarning o'zgarishi, ularning yuqori yoki past darajasi ijtimoiy ehtiyojlarning ko'rsatkichi bo'lib xizmat qiladi. Bozor sharoitlariga, narxlar darajasi va dinamikasiga e'tibor qaratgan holda, tovar ishlab chiqaruvchi barcha turdagi resurslarni taqsimlash muammosini mustaqil ravishda hal qiladi, bozorda talab qilinadigan tovarlarni ishlab chiqaradi.
Sof kapitalizm himoyachilari bunday iqtisodiy tizim resurslardan samarali foydalanish, barqaror ishlab chiqarish va ish bilan ta'minlash va tez iqtisodiy o'sishga yordam beradi, deb ta'kidlaydilar. Shu sababli davlatni rejalashtirish, hukumat nazorati va iqtisodiy jarayonga aralashishga juda kam yoki umuman ehtiyoj yo'q.
Yuqorida keltirilgan asosiy savollarga javob topish uchun bozor tizimi eng yaxshi usulmi? Bu ham qiyin savol: unga berilgan har qanday to'liq javob muqarrar ravishda faktlardan ustun bo'lib, qadriyatlarni baholash sohasiga kiradi. Ammo bundan kelib chiqadiki, bunday savolga ilmiy javob yo'q. Kam manbalarni, ya'ni turli xil iqtisodiy tizimlarni taqsimlashning ko'plab muqobil usullari mavjudligining o'zi, bozor tizimi samaradorligini baholashdagi kelishmovchiliklarning yaqqol dalolatidir.