Kirish I bob. O’quv dasturini ishlab chiqish, hemis tizmi misolida tahlil qilish

2.4-rasm. Kodlash usullari.

Tizimni yashirish, kod yozish jarayonida bir ozgarishni yoki xatolikni yomonlashirishdan qochishning eng yaxshi usullaridan biridir. Tizimni yashirish uchun quyidagi usullar mavjud:

1. 
   Ma'lumotlarni maxfiy xotira daqiqasida saqlash: Bu usul, ma'lumotlarni maxfiy tarzda saqlash orqali tizimni yashirishning eng oddiy usulidir. Bu, tizimning ma'lumotlarini boshqa dasturlar yoki xakerlar qarshi himoyalashning yaxshi usulidir.
   
2. 
   Kodni tarqatish: Kodni tarqatish, dastur yozish davomida o'zini yashirishning bir boshqa usulidir. Bu usulda, kod avvalki holatidan farqli holatga aylantiriladi. Bunda, kodlar tarqalgan va joriy holatda ishlatilmasi mumkin emas bo'lgan fayllarga saqlanadi.
   
3. 
   Tizimni shifrlash: Bu usul, ma'lumotlarni shifrlash orqali tizimni yashirishning yorqin usulidir. Bu, tizimni himoyalashning eng yaxshi usullaridan biridir, lekin shifrlashni o'rganish va yechish qiyin bo'lishi mumkin.
   
4. 
   Kodni yopish: Kodni yopish, kodni to'g'ridan to'g'ri tarqatishning boshqa bir usulidir. Bunda, kod avvalki holatidan farqli holatga o'tkazilmaydi. Kodni yopish orqali, shaxsiy ma'lumotlarni himoyalash mumkin emas, lekin bu usul ko'p xollarda yaxshi ishlaydi.
   
5. 
   Tozalash: Tozalash, kodning uzoqroq qo'llanuvchi tomonidan noma'lum joydan tashqari ko'rishini qiyinlashtiradi. Bu usul odatda tashqi kodlarni yuklab olishning yomonligini yomonlashtiradi.
   

Tizimni yashirishda foydalaniladigan usullar ko'pincha ma'lumotlarni himoya qilish uchun ishlatiladi. Tizimni yashirish jarayonida tanlagan usul maqsadga mos kelishi kerak.

Kodni ishga tushirish va sinash, dasturlashning muhim qismidir. Kod ishga tushirishning oxirgi qismi, bu esa dastur ishga tushirilib, istalgan hatolik yo'qqa chiqarilgandan so'ng foydalanuvchilar uchun ishlab chiqilgan bo'lishi demakdir.

Kodni ishga tushirish jarayoni quyidagi bosqichlardan o'tkaziladi:

1. 
   Kompilyatsiya: Kodning asosiy til bo'limi dastur yaratilgandan keyin, tahrirlangan va to'g'ridan-to'g'ri ishga tushirilishi mumkin bo'lgan ma'muriy tilga (masalan, C++, Java, Python) o'tkaziladi. Kompilyatsiya jarayoni, kodni kompilyator dasturiga o'tkazib, uni ma'muriy tilga moslashtiradi.
   
2. 
   Bundan so'ng, kompilyatsiya qilingan kod operatsion tizimiga o'rnatiladi. Bu odatda, faqatgina bir marta amalga oshiriladi va boshqa barcha martalarda, dastur ishga tushirilgan holda kompyuterda tahrir qilinishi mumkin.
   
3. 
   Sinash: Kod yozish jarayonida yuzaga keladigan hatoliklar va kamchiliklar ko'rsatilganidan so'ng, kod sinovdan o'tkazilishi kerak. Bu xususiy sinov texnikasi yordamida bajariladi va kodning to'g'ri ishlaydi, bular ko'pincha "birikmalar" deb ataladi.
   

Sinov jarayoni quyidagi bosqichlardan o'tkaziladi:

• 
  Qayta ishlab chiqish (debugging): Hatoliklar va kamchiliklar aniqlanib, ular tuzatiladi.
  
• 
  Funktsional sinov: Kodning asosiy funksiyalari va hodisalarining ishiga etishini sinab ko'rish.
  
• 
  Yordamchi sinov: Kodni taqdim etilgan ko'rsatkichlarga qarab sinab ko'rish.
  
• 
  Kengaytirilgan sinov: Qabul qilingan ma'lumotlar kengaytirilgan shartlarga mos kelishini tekshirish.
  

Kodning sinash jarayonida aniqlangan xatoliklar, kamchiliklar va yo'qotilgan ma'lumotlar kodni to'g'ridan-to'g'ri ishga tushirish uchun yana tahrirlanadi va sinovdan o'tkazilib, qayta sinovdan o'tkaziladi.
To'ldirish va sinash jarayonida xatolarni aniqlash va tuzatish, dastur yaratish jarayonida juda muhim bo'lib, dasturda yuqori sifatli kod yozish va hatto test jarayonida ham xatolarni tuzatishga imkon beradi.
Dasturda xatolar bir necha turdagi bo'lishi mumkin. Syntax xatolari, lozim bo'lmagan ma'lumotlarni kiritingiz va funksiyalarni noto'g'ri qo'llash kabi xatolar amaliy hayotda juda sodir bo'ladi. Bundan tashqari, dastur foydalanuvchilari xatolar tufayli dasturning tuzilishi yoki ishlashi bo'lmaydigan holatlar bilan duch kelishi mumkin.
Xatolarni aniqlash uchun, dasturdan chiqadigan xatolar, log fayllarida yoki debug mode yordamida ekrandagi xatolarni ko'rsatadigan xatolarni ko'rsatish mumkin. Xatolarni to'g'rilash uchun, odatda ko'proq ko'rsatmalar kerak bo'ladi, shuning uchun to'g'ri va to'liq mantiqiy va logikaliy xatolarni tuzatishga qodir bo'lgan mutaxassislar xizmat qiladi.
Testlash jarayonida ham xatolar aniqlanishi mumkin, dastur barcha testlaridan o'tganini anglatmasa, muammo yuzaga kelishi mumkin. Xatolarni to'g'rilash uchun, dasturda qayta ishlash va muammo haqida to'liq ma'lumot to'plash uchun log fayllari, debug mode yoki boshqa xatolarni ko'rsatish vositalaridan foydalanish mumkin.
Xatolarni tuzatish dasturlashning juda muhim qismi, chunki xatolarni tuzatish orqali dasturni yaxshilash va foydalanuvchiga ko'proq maqbul tajribalar taqdim etish mumkin.
To'ldirish va sinash jarayonida xatolarni aniqlash va tuzatish dastur yaratishda juda muhim jarayonlardan biridir. Xatolarni aniqlash va tuzatish, dasturning ishlashini to'g'ri ko'rsatishga yordam beradi. Bu jarayonda quyidagi asosiy ishlar bajariladi:

1. 
   Xatolarni aniqlash: Xatolarni aniqlash jarayoni, dasturning qanday ishlashini o'z ichiga olgan tekshiruv jarayonidir. Dastur yoki funksiya ishga tushirilgandan so'ng, kodni tekshirib chiqish, to'g'ri va noto'g'ri natijalarni aniqlash uchun dasturni yuritish, xatolarni identifikatsiya qilish va tahrir qilish mumkin. Bu jarayon uchun keng ko'lamli xatoliklarni aniqlash uchun koding yo'nalishida mustaqil yechimlar mavjud.
   
2. 
   Tuzatish: Xatolarni aniqlashdan so'ng, muammolarni tuzatish va to'g'ri ishlashini ta'minlash maqsadida xatoni tuzatish lozimdir. Xatolarni tuzatish jarayoni dasturni yaratishning barcha bosqichlarida ko'p vaqtni talab qiladi, chunki to'g'ri xatoni tuzatish uchun muammolarni tushunish va ko'rib chiqish kerak.
   

Xatolarni aniqlash va tuzatish jarayonlarida dastur yaratuvchilari ko'pincha tuzatish yechimlaridan foydalanadi. Debugging, unit testing, integration testing, regression testing kabi yechimlar, kodni aniqlash, xatolarni topish va tuzatish jarayonlarida qo'llaniladigan yechimlardir. Bug tracker, linterlar va profilerlar, xatolarni aniqlash va tuzatish uchun juda qulay va foydali vositalardir. Ayniqsa, debug qilishda kompyuter dasturlari xatolarni aniqlashda yordam beradi va unit testing, integration testing va regression testing yechimlari avtomatik ravishda dasturlarni tekshirishga imkon beradi.