Kirish I bob. O’quv dasturini ishlab chiqish, hemis tizmi misolida tahlil qilish

2.5 rasm. Koddan parcha
Bundan tashqari, GitHub, GitLab, Bitbucket va h.k. kabi platformalar orqaliq ham dastur kodlarini saqlash mumkin.

1. 
   Bulut xizmatlar: Murojaat qilish va foydalanish uchun xizmat ko'rsatuvchilar (masalan, Amazon Web Services (AWS), Microsoft Azure, Google Cloud Platform (GCP)) orqali dastur kodlarini yuklab, saqlab va boshqa ishlarni bajara olasiz.
   

Dastur kodini distributsiya qilish esa, dastur foydalanuvchilarga yetkazib berish va tizimni o'rnatishni o'z ichiga oladi. Bu jarayon quyidagicha amalga oshiriladi:

1. 
   Paketlash: Dasturni foydalanuvchilarga yetkazib berish uchun kerakli fayllar va kutubxonalar o'z ichiga olgan paket yaratish. Ushbu paket yaratish jarayoni setuptools yoki distutils kabi vositalar yordamida bajariladi.
   
2. 
   PyPI: Python Package Index (PyPI), Python dasturlari uchun maxsus kutubxonalarni o'z ichiga oladi. Dastur kodlari PyPI-ga yuklab olinadi va foydalanuvchilar uchun ko'rsatiladi.
   
3. 
   Conda: Anaconda-ni o'z ichiga olgan Conda, Python dasturlari uchun maxsus kutubxonalarni o'z ichiga oladi va yaratish, saqlash va foydalanish imkonini beradi.
   
4. 
   Docker: Dastur kodlari Docker yordamida yaratilgan murakkab o'rnatuvchilarda (container) saqlanadi. Ushbu murakkab o'rnatuvchilarni har qanday tizimga o'rnatish mumkin, shuningdek, Docker Hub orqali ham tashqi foydalanuvchilarga tarqatish mumkin.
   

Saqlash va distributsiya qilishda foydalaniladigan xizmatlar va vositalar, dasturlarning ko'plab foydalanuvchilarga etkazib berilishi va tezroq ko'rish uchun juda muhim.
To'ldirish jarayonida xatolarni aniqlash va tuzatish dastur yaratish jarayonining katta va muhim qismidir. Xatolarni aniqlash va tuzatish imkonini beruvchi vositalar va usullar dastur yaratuvchilar tomonidan juda katta ahamiyatga ega.
Xatolarni aniqlashning bir qancha usullari mavjud. Ba'zilarini quyidagilar sifatida ko'rib chiqish mumkin:

1. 
   Konsol yoki log fayllari: Dastur ishga tushirilganda, dasturning huddi ishlatilayotgan komponentlari konsol yoki boshqa fayllarga xatolarni chop etishi mumkin. Bu xatolar odatda qidiruvchi yoki filtrlash vositalari yordamida aniqlanadi va xatolarni tuzatish uchun kodni qayta yozish zarur bo'ladi.
   
2. 
   Test jarayonlari: Dastur yaratilgandan keyin, dasturning barcha funksiyalari va qismlari uchun testlar yoziladi. Bu testlar, dastur ishga tushirilganda dasturda xatolarni aniqlashga yordam beradi.
   
3. 
   Xatolar va xatoliklar tizimlari: Bu, dasturda aniqlangan xatolar va xatoliklar ro'yxatini yashirin tizim hisoblanadi. Bu tizim dastur jarayonida xatolarni avtomatik ravishda aniqlashga yordam beradi va dastur tuzatilgandan so'ng ham xatolarni yodga oladi.
   

Xatolarni tuzatish uchun esa quyidagilar keltirilishi mumkin:

1. 
   Kodni qayta yozish: Xatolarni tuzatishning eng oddiy usuli kodni qayta yozishdir. Xatoliklar ko'pincha kodda sodda tuzatilishi mumkin va bu qisqa vaqt ichida amalga oshirilishi mumkin.
   
2. 
   Testlar o'zgartirish: Testlar dasturning xatoliklarini aniqlashda juda yaxshi ishlaydi. Dasturning testlarini o'zgartirish xatolarni tuzatish uchun yaxshi usul hisoblanadi.
   
3. 
   Qo'shimcha xatolarni yechish: Ba'zida xatoliklar kodda emas, balki dastur tizimida yashaydi. Masalan, ishlab chiqarish tizimida xatolik, fayllarga kirish yoki boshqa tizim xatoliklari. Bu xatolarni yechish uchun, tizimda yashayotgan xatoliklar to'g'risida ma'lumot beruvchi qo'shimcha modullar yoziladi.
   

To'ldirish jarayonida xatolarni aniqlash va tuzatish, dastur yaratishning o'ziga xos qismidir. Xatolar odatda dasturda bo'lgan muammo va xatolar to'g'risidagi ma'lumotni to'playdigan "log" fayllari yoki yozuvlari orqali aniqlanadi. Log fayllari dasturning barcha jarayonida, tizim xato holatlari, foydalanuvchi kirishlari, muvaffaqiyatsizliklari va boshqalar kabi muhim ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Xatolarni aniqlash uchun avvalo, dasturda yuzaga kelgan xatoni aniqlovchi qo'llanmalarga e'tibor bermang kerak, shunga ko'ra dasturda ishlashda aniq xatolarni aniqlab, ularni tuzatish uchun yechim topishga harakat qiling.
Xatolarni aniqlash uchun quyidagi usullardan foydalanishingiz mumkin:

1. 
   Dasturning log fayllarini tekshirish: Log fayllari dasturning ishlash jarayonida yuzaga kelgan hatolarni o'z ichiga oladi. Dasturning jarayonida bir nechta muammolar va xatolarni aniqlash uchun log fayllarini yaxshi tahlil qilish kerak.
   
2. 
   Debug chiziqlaridan foydalanish: Debug chiziqlari dastur ishlash jarayonida to'g'ri ishlashi uchun yozilgan xususiy xatolarni aniqlash uchun yordam beradi. Bu chiziqlarni dastur kodiga joylashtirishingiz va o'tirib bormoqda bo'lgan jarayonlarda dastur holatini tekshirishingiz mumkin.
   
3. 
   Test qilish: Test qilish dasturning barcha qismlarini tekshirish uchun qo'llaniladigan avvalgi vaqtli bir qadamdir. Test qilishning maqsadi dasturning xatoliklari va xatolarini aniqlash, ularni tuzatish va dasturning to'g'ri ishlashi uchun tekshirishdir.
   

Xatolarni tuzatish uchun quyidagi usullardan foydalanishingiz mumkin:

1. 
   Xatolikni yozish: Dasturning xatoliklari, muammolari va xatolarni aniqlashdan so'ng, ularni yozish va tuzatish uchun yechim topish kerak. Xatoliklarni yozish, ularni tuzatishning birinchi qadamidir va dasturni ishga tushirishda katta ahamiyatga ega.
   

Xulosa
"Dasturni yaratish va to'ldirish uchun axborot tizimi dasturiy ta'minotini ishlab chiqish" mavzusi, dastur yaratish va to'ldirish jarayonining barcha asosiy qadamlarini o'z ichiga oladi. Bunday dasturlarni yaratishda, tizimning funksional va non-funksional talablari aniqlanishi, tizimning dizayni, dasturning modellari va protsesslari, kodni yozish va sinash, tizimni yashirish, kodlash jarayonida xatolarni aniqlash va tuzatish va boshqa ko'plab jarayonlar amalga oshiriladi.
Dastur yaratish va to'ldirish, tizim dasturiy ta'minoti ishlab chiqish – bu muhim va ko'p marta qaytarib ko'rib chiqilgan muammolardan biridir. Yuqorida belgilangan mavzular doirasida quyidagi yagona xulosa chiqarilishi mumkin:
Dasturni yaratish va to'ldirish bir nechta bosqichlarda amalga oshiriladi va dastur yaratish jarayoni bir nechta elementdan iboratdir. Bu elementlar quyidagilardan iborat bo'ladi:

1. 
   Maqsadni aniqlash
   
2. 
   Funksional va non-funksional talablar
   
3. 
   Analiz rejasi
   
4. 
   Dizayn qilish
   
5. 
   Kod yozish va sinash
   
6. 
   To'ldirish va sinash
   
7. 
   Xatolarni aniqlash va tuzatish
   

Dastur yaratish jarayonida foydalaniladigan vositalar va texnologiyalar yaratishning har qanday bosqichida va har qanday qismida foydalanilishi mumkin. Bu vositalar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:

1. 
   IDE (Integrated Development Environment)
   
2. 
   Git, GitHub, Bitbucket, va boshqa versiya nazoratlari
   
3. 
   Texnologiya o'rganish uchun resurslar, masalan, w3schools.com, Stack Overflow, va boshqalar
   
4. 
   Sintaksis tekshiruvchilari va debaggerlar, masalan, VS Code, PyCharm, va boshqalar
   
5. 
   Virtual mohiyatdagi turli xizmatlar, masalan, Amazon Web Services (AWS), Microsoft Azure, va boshqalar.
   

Dastur yaratish jarayonida tizimning funksional va non-funksional talablari o'zining o'ziga xosdir. Funksional talablar dastur yaratilganida amalga oshirilishi kerak bo'lgan asosiy funktsiyalarni ta'minlashga bo'g'liq, masalan, dasturda foydalanuvchilar ro'yxati o'zgartirilishi kerak, foydalanuvchilar orasidagi habarlashuvni ta'minlash, va boshqalar. Non-funksional talablar esa tizimning ko'rsatkichlari bilan bog'liq, masalan, dastur yuqori xavfsizlik darajasiga ega bo'lishi kerak, tizim yuqori sifatli bo'lishi kerak, va boshqalar.
Analiz rejasi dastur yaratish jarayonida muhim qadamdir, chunki bu qadamda dasturning to'g'ridan to'g'ri ishlashi va talablarga javob berishini ta'minlash maqsadga muvofiq dastur yaratishda katta ahamiyatga ega.
Dastur yaratish jarayonida funksional va non-funksional talablar, protsesslar va dastur modellari, dizayn qilish va tizim tuzish, kodni yozish va sinash, to'ldirish va sinash jarayonida xatolarni aniqlash va tuzatish kabi muhim qadamlar bor.
Yuqorida keltirilgan barcha ko'rsatkichlar amalda, yuqori sifatli dastur yaratishga erishish uchun zarurdir. Bundan tashqari, dastur yaratish va to'ldirishning yuqori sifatli natijalari o'rnatish, takomillashtirish va bo'sh vaqt va moliyaviy resurslardan tejashni kamaytirish imkoniyatlarini beradi.
Dasturni yaratish va to'ldirish uchun axborot tizimi dasturiy ta'minotini ishlab chiqishda yuqori sifatli dasturlar yaratish va ularga yuqori darajada xizmat ko'rsatish uchun tizimni to'g'ridan-to'g'ri tuzish, dastur yaratish jarayonida amalga oshiriladigan qadamlarni to'g'ri aniqlash va tizimni yashirish, sinash va xatolarni aniqlash va tuzatishning o'rganish va qo'llanish natijalariga ega bo'lish mumkin.
Bundan tashqari, dasturni yaratish va to'ldirish muhim o'zgarishlar bo'lgan korporativ yoki shaxsiy IT sohasida yuqori darajali xizmat ko'rsatish uchun kerakli bo'lgan dastur yaratish va qo'llash jarayonlari uchun ham yaxshi tushuncha beradi.
Dastur yaratish va to'ldirishning umumiy natijalari:

1. 
   Ish faoliyatining avtomatlashtirilishi: Dastur yaratish va to'ldirish orqali, bir necha amallar avtomatik tarzda amalga oshirilishi mumkin. Bu esa ish faoliyatini tezlashtiradi va avtomatik jarayonlarga olib keladi.
   
2. 
   Kamchiliklarning ortidan kuchli o'tkazilishi: Dastur yaratish va to'ldirish orqali, kamchiliklarni tuzatish va ularni kamaytirish mumkin. Bu esa ishga katta samarali va samarador qiladi.
   
3. 
   Ish rejalarining ishlab chiqish va tuzilishi: Dastur yaratish va to'ldirish orqali, ish rejalarining ishlab chiqish va tuzilishi osonlashtiriladi. Bu esa ishga katta qulaylik va tezlik keltiradi.
   
4. 
   Ma'lumotlarning xavfsiz saqlanishi: Dastur yaratish va to'ldirish orqali, ma'lumotlar xavfsiz saqlanishi va ularga murakkab raqamlashtirishni qo'llash mumkin. Bu esa ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlash va ularga tez kirishni ta'minlash uchun kerakli bo'ladi.
   
5. 
   Ish faoliyatining monitoringi: Dastur yaratish va to'ldirish orqali, ish faoliyatining monitoringi amalga oshirilishi mumkin. Bu esa ish faoliyatining nazorat qilishni osonlashtiradi va muammo yuzaga kelganda tez va samarali hal qilish imkonini beradi.
   
6. 
   Ishga qarash va natijalarni baholash: Dastur yaratish va to'ldirish orqali, ishga qarash va natijalarni baholash osonlashtiriladi. Bu esa ish natijalarining aniq bilan baholanishi va muammo yuzaga kelganda tez hal qilinishini ta'minlaydi.
   
7. 
   Barcha ish jarayonlari birlashtirilishi: Dastur yaratish va to'ldirish orqali, barcha ish jarayonlari birlashtirilishi mumkin. Bu esa ishni bir kafolatli o'z ichiga olgan dastur yordamida bajarish imkonini beradi.
   

Dasturni yaratish va to'ldirishning asosiy maqsadi, ishga yuqori sifatli dastur chiqarish va ish faoliyatini avtomatlashtirishdir. Bu esa ishni tezlashtiradi va xatoliklarni kamaytiradi.
Axborot tizimlari turlari, ularning xususiyatlari va tizimning dasturiy ta'minoti yaratishda ahamiyatli bo'lgan funksional va non-funksional talablari, tizimni yaxshi dizayn qilish uchun kerakli vositalar, kodni yozish usullari, tizimni sinash va xatolarni aniqlash-tuzatish ham dastur tayyorlashning zaruri qismlaridan hisoblanadi.
Yuqorida ko'rsatilgan mavzularni tushunib, dastur tayyorlashning davomida yuqori sifatli dastur tayyorlash maqsadida tizimni to'g'ridan-to'g'ri tashkil etish, dasturni yaxshi dizayn qilish, xatoliklarni kamaytirish, ish faoliyatini avtomatlashtirish va ko'p aspektlarni dastur tayyorlash jarayonida o'z ichiga oladi.
Bu HEMIS tizimi misoli yordamida, dastur yaratishning har bir bosqichida foydalaniladigan maqsadlar, axborot tizimi dasturiy ta'minoti va tizimning yuqori sifatli ishga tushirilishi uchun zarur bo'lgan funksional va non-funksional talablar, dasturni ishga tushirish jarayonida kodni yozish, tizimni yashirish, sinash va xatolarni aniqlash, tuzatish va yuqori sifatli ishga tushirishning muhimligi kabi mavzular ko'rib chiqildi.
HEMIS tizimi misolida, tizimning modellari va protsesslari yaratilgan va foydalanuvchi interfeysi, ma'lumotlar ombori, va boshqa funksiyalar boshqaruv tizimi orqali yaratilgan bo'lib, hamma narsa bir-biri bilan bog'liq va xususiyatlariga ega.
Birinchi qadam sifatida, ish dasturining maqsadlari aniqlandi va foydalanuvchi talablari va axborot tizimining qobiliyatlari belgilandi. Keyingi bosqichda, dasturni ishga tushirish uchun kerakli vositalar (IDE, dasturiy til, ko'rsatkichlar va boshqa vositalar) tanlandi va kod yozish jarayoni boshlandi. Kodlar yozilganidan so'ng, sinash va to'ldirish jarayonida yuzaga kelgan xatolarni aniqlash va tuzatish uchun kerakli vositalar foydalanildi. Keyin, dastur sinovdan o'tkazildi va yuqori sifatli ishga tushirish uchun to'g'ri bozorlanishi va ishga tushirilishi maqsadga muvofiq amalga oshirildi.
Shunday qilib, HEMIS tizimi misoli, dastur yaratishning har bir qismida foydalaniladigan ma'lumotlarni va vositalarni tushuntiradi va yuqori sifatli ishga tushirish uchun zarur bo'lgan bosqichlarni va amallarni tartibga soladi.