Kirish: Korxonalardagi iqitisodiyotdiy tizmi uni taminlab turuvchi mablag’

2.8 - rasm. Aksiyadorlik jamiyatlarini qayta tashkil qilish va tugatish

Ajratib chiqarish tarzida qayta tashkil etilayotgan jamiyatning kuzatuv kengashi aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi hukmiga ajratib chiqarish tarzida jamiyatni qayta tashkil etish, ajratib chiqarishni amalga oshirishning tartibi va shartlari, yangi jamiyatni tuzish, ajralib chiqayotgan jamiyatning aksiya va boshqa qimmatli qog‘ozlarini ayirboshlash imkoniyatlari va bunday ayirboshlash tartibi, bo‘lish balansini tasdiqlash to‘g‘risidagi masalani havola etadi. Ajratib chiqarish tarzida qayta tashkil etilayotgan jamiyat aksiyadorlarining umumiy yig‘ilishi jamiyatni ajratib chiqarish tarzida qayta tashkil etish, ajratib chiqarish tartibi va shartlari, yangi jamiyatni tuzish, jamiyatning aksiyalarini ajralib chiqayotgan jamiyatning aksiyalariga va boshqa qimmatli qog‘ozlariga ayirboshlash imkoniyatlari va bunday ayirboshlashni o‘tkazish tartibi, bo‘lish balansini tasdiqlash haqida qaror qabul qiladi.

Jamiyat tarkibidan bir yoki bir nechta jamiyat ajralib chiqqanda ajratib chiqarish tarzida qayta tashkil etilgan jamiyat huquqlari va majburiyatlarining bir qismi bo‘lish balansiga muvofiq ularning har biriga o‘tadi. Jamiyat qonun hujjatlarida belgilangan talablarga rioya etilgan holda boshqa har qanday xo‘jalik jamiyati yoki shirkatga aylanishga haqli.

Qayta tuzilayotgan jamiyatning kuzatuv kengashi aksiyadorlari umumiy yig‘ilishi hukmiga jamiyatni qayta tuzish, qayta tuzishni amalga oshirish tartibi va shartlari haqidagi masalalar havola etiladi. Qayta tuzilayotgan jamiyat aksiyadorlarining umumiy yig‘ilishi qayta tuzish to‘g‘risida, qayta tuzishni amalga oshirishning tartibi va shartlari haqida qaror qabul qiladi. Qayta tuzish jarayonida vujudga keltirilayotgan huquqiy shaxsning qatnashchilari o‘zlarining qo‘shma majlislarida uning ta’sis hujjatlarini tasdiqlash hamda qonun hujjatlari talablariga muvofiq boshqaruv organlarini saylash to‘g‘risida qaror qabul qiladilar.

Jamiyat qayta tuzilganda qayta tashkil etilgan jamiyatning barcha huquqlari va majburiyatlari o‘tkazish dalolatnomasiga muvofiq yangi vujudga kelgan huquqiy shaxsga o‘tadi. Jamiyatni tugatish esa uning huquq va majburiyatlari huquqiy vorislik tartibida boshqa shaxslarga o‘tmagan holda jamiyat faoliyatining to‘xtatilishiga olib keladi. Jamiyat ixtiyoriy ravishda tugatilgan taqdirda tugatilayotgan jamiyatning kuzatuv kengashi, aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining hukmiga jamiyatni tugatish va tugatish komissiyasini tayinlash to‘g‘risidagi masalani havola etadi. Ixtiyoriy ravishda tugatilayotgan jamiyat aksiyadorlarining umumiy yig‘ilishida tugatish komissiyasining tugatish haqidagi qarori qabul qilinadi.

Tugatish komissiyasi tayinlangan paytdan e’tiboran, jamiyat ishlarini boshqarish bo‘yicha vakolatlar tugatish komissiyasiga o‘tadi. Tugatish komissiyasi tugatilayotgan jamiyat tomonidan sudda ishtirok etadi. Agar davlat tugatilayotgan jamiyatning aksiyadori bo‘lsa, tugatish komissiyasi tarkibiga davlat mol-mulkini tasarruf etish vakolati berilgan organ vakili kiritiladi. Bu talab bajarilmagan taqdirda jamiyatni davlat ro‘yxatidan o‘tkazgan organ tugatish komissiyasi tayinlanishiga rozilik berishga haqli emas. Jamiyatni tugatish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi:

1. Tugatish komissiyasi huquqiy shaxslarni ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi qonuniga muvofiq ma’lumotlar e’lon qilinadigan matbuot organlarida jamiyatning tugatilishi, kreditorlarning talab qo‘yish tartibi va muddatlari to‘g‘risida xabar e’lon qiladi. Kreditorlarning talab qo‘yish muddati jamiyat tugatilishi to‘g‘risida xabar e’lon qilingan sanadan e’tiboran ikki oydan ko‘p bo‘lmasligi lozim. Agar tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan vaqtga kelib jamiyat o‘z kreditorlari oldida majburiyatlarga ega bo‘lmasa yoki kreditorlar bilan hisob-kitob qilib bo‘lingandan keyin tugatilayotgan jamiyatning qolgan mol-mulki tugatish komissiyasi tomonidan aksiyadorlar o‘rtasida quyidagi navbat bo‘yicha taqsimlanadi:

• birinchi navbatda qaytarib sotib olinishi lozim bo‘lgan aksiyalar bo‘yicha to‘lovlar amalga oshiriladi;

  
  

• ikkinchi navbatda imtiyozli aksiyalar bo‘yicha yozilgan, biroq to‘lanmagan dividendlarni va jamiyat nizomida imtiyozli aksiyalar bo‘yicha belgilangan tugatish qiymatini to‘lash amalga oshiriladi;

  
  

• uchinchi navbatda tugatilayotgan jamiyatning mol-mulkini oddiy aksiyalari bor barcha turdagi imtiyozli aksiyalarning egalari bo‘lmish aksiyadorlar o‘rtasida taqsimlash amalga oshiriladi.

  
  

2. Mol-mulkni har bir navbat tartibi bo‘yicha taqsimlash avvalgi nabat tartibi bo‘yicha mol-mulk to‘liq taqsimlab bo‘linganidan keyin amalga oshiriladi. Agar jamiyatning mavjud mol-mulki yozilgan, biroq to‘lanmagan dividendlar va jamiyat nizomida belgilangan tugatish qiymati bir turdagi imtiyozli aksiyalarning egalari bo‘lmish barcha aksiyadorlarga etarli bo‘lmasa, mol-mulk ana shunday turdagi imtiyozli aksiyalar egalari bo‘lmish aksiyadorlar o‘rtasida, ularga qarashli shu turdagi aksiyalarning soniga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Chet ellik investor mol-mulkni tugatish qiymatining o‘zi olgan qismini belgilangan tartibda ayirboshlashga haqlidir.

Qonun huquqiy shaxslarni qo‘shib yuborish, birlashtirish yoki qayta tuzish tarzida qayta tashkil etishni vakolatli davlat organlarining roziligi bilangina amalga oshirishi mumkin. Yangi tuzilgan huquqiy shaxslar davlat ro‘yxatiga olingan paytdan e’tiboran jamiyat qayta tashkil etilgan deb hisoblanadi. Jamiyat boshqa jamiyatga qo‘shib yuborish yo‘li bilan qayta tashkil etilganida davlat ro‘yxatga olish organi qo‘shib yuborilgan jamiyat o‘z faoliyatini to‘xtatgani haqidagi yozuvni huquqiy shaxslarning yagona davlat reyestriga kiritgan paytdan e’tiboran qayta tashkil etilgan deb hisoblanadi. Korxonani tashkil etish va ularning faoliyati bilan bog‘liq munosabatlar «Korxonalar to‘g‘risida»gi qonun va uning asosida chiqariladigan boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Korxonani tashkil etishning umumiy shartlari shulardan iboratki, mol-mulk egasi yoki u vakil qilgan idora, korxona, tashkilot qaroriga yoki mehnat jamoasining qaroriga muvofiq, shuningdek ta’sis etuvchilar guruhi va ayrim ta’sis etuvchi shaxslar qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan tartibda barpo etiladi.

Korxonani tashkil etish va uning faoliyatini olib borish uchun yer uchastkalari, tabiiy resurslardan foydalanish ko‘zda tutilgan hollarda tegishli davlat hokimiyat idoralari (shahar, tuman, tuman arxitektura bo‘limlari)dan, tabiatdan foydalanuvchi tegishli tashkilot tomonidan ekologiya ekspertizasi xulosasi asosida foydalanishga ruxsatnoma olinadi. Shuningdek, korxona ishlab turgan korxonalar, tashkilotlar tarkibidan mehnat jamoasi tashabbusi bilan bir necha tarkibiy bo‘linmalarga ajratish yo‘li bilan ham tashkil qilinishi mumkin.

Korxona O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida belgilangan tartibda korxona joylashgan joydagi mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning birinchi sessiyasidagi ma’ruzasida «Iqtisodiyotni erkinlashtirishdagi bosh vazifa, eng avvalo, davlatning nazoratchilik va boshqaruvchilik vazifalarini qisqartirish, korxonalarning xo‘jalik faoliyatiga, birinchi galda xususiy biznes faoliyatiga aralashuvini cheklashdan iborat. Ayniqsa, xususiy biznesga, umuman, iqtisodiy faoliyatning bozorga xos mexanizmlariga ko‘proq erkinlik berish zarur. Buning uchun tegishli huquqiy zamin, tashkiliy va iqtisodiy shart-sharoit va kafolatlarni yaratishimiz kerak», - deb ta’kidlagan edi. Jumladan, tadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish bu tashkiliy jihatdan dastlabki va muhim ahamiyatga ega bo‘lgan muhim jarayondir. Respublikamizda oxirgi yillarda kichik biznes va xususiy korxonalar faoliyatini rivojlantirish va uning samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga qaratilgan qulay huquqiy muhitni shakllantirish, tadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish mexanizmlarini imkon qadar soddalashtirish maqsadida qator qonunlar qabul qilindi, mavjudlariga o‘zgartirishlar kiritilib, yanada takomillashtirildi.

Xulosa
Aksiyador sotib olgan aksiyalari soniga qarab, aksiyadorlik jamiyatini
boshqarishda ovoz berish yo‘li bilan qatnashishi mumkin. U qancha
aksiya sotib olgan bo‘lsa, aksiyadorlik jamiyati umumiy majlisida shuncha
ovozga ega bo‘lib, u yoki bu qarorni qabul qilishda, jamiyat rahbarlarini
saylashda o‘z ovozi bilan ta’sir etishi mumkin. Shu sabab, aksiyadorda
aksiya qancha ko‘p bo‘lsa, u korxonani boshqarish masalalariga shuncha
ko‘proq ta’sir o‘tkaza oladi. Agar aksiyador aksiyalarning yarmidan
ko‘pini, ya’ni aksiyalar nazorat paketini qo‘lga kiritsa, u korxonaning
yakka xo‘jayiniga aylanadi. Chunki, aksiyadorlar umumiy majlisida har
qanday qarorning qabul qilinishida uning fikri — ovozi hal qiluvchi bo’lib qoladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   
   Korxona iqtisodiyoti o`quv qo`llanma Toshkent-2016
   
2. 
   
   Iqtisodiyot asoslari M.Maxkamova I. Mastiyeva
   

Toshkent-2017

3. 
   
   www.ziyonet.uz kutubxonasi
   
4. 
   
   www.ziyouz.com kutubxonasi
   

1.