Kirish. Lipidlar

2. Tarkibida lipid tutuvchi o’simliklar va ularning sanoatda qo`llanishi
Sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan bu guruh o’simliklariga hozirgi kunda 100ga yaqin o’simliklar kiradi. O’zbekistonda asosiy moyli urug’ sifatida paxta chigiti ishlatiladi. Keyingi vaqtlarda paxta dalalari qisqartirilishi natijasida, paxta chigiti o’rnini qoplay oladigan boshqa moyli o’simliklar ekish ishlarini amalga oshirish orqali respublikamiz uchun noan’anaviy moyli o’simliklardan kungaboqar, maxsar, soya o’simliklarining seleksiyasi va ularning moyini qayta ishlash texnologiyalari o’rganilmoqda. Moyli ekinlar guruhini xilma-xil ekinlar tashkil qilgan. Bu ekinlar har xil botanik oilalarga mansub bo‘lib morfologik va biologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Moyining chiqishi, sifati, qo’llanishi har xil bo’ladi. Ushbu ekinlarning urug’i va mevasi tarkibida 20-60-% moy bo’lib, oziqovqatda, konserva ishlab chiqarishda, qandolat va non mahsulotlari tayyorlashda qo’llaniladi. Bundan tashqari, o’simlik moyi margarin, sovun, lok, bo’yoq, olif, stearin, linoleum ishlab chiqarishda, tabobatda, parfyumeriyada, teriga ishlov berishda qo’llaniladi. Ammo moyli ekinlarni ulushi har xil. Kungaboqar, soya, raps moyli ekin sifatida keng tarqalgan, boshqa ekinlar kam tarqalgan: ularga moyli zig’ir, kunjut, maxsar, xantal, kanakunjut, moyli ko’knor, yeryong’oq, krambe, perilla, lyallemansiya va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Moyli ekinlarning ahamiyati ularning moyini xalq xo’jaligida foydalanishiga bog’liq. Moy ishlab chiqarilgandan keyin qolgan kunjara va shrot chorva mollariga yuqori to’yimli ozuqa hisoblanadi. Ayrim moyli ekinlar silos tayyorlashda qo’llaniladi. Yer yuzida moyli ekinlar ko’p tarqalgan, ekin maydoni 140 mln ga dan ortiqdir. Eng ko’p tarqalgan ekinlar – soya (73,5 mln ga), kungaboqar (18,33 mln ga) indov (22,25 mln ga), yeryong’oq (21,78mln ga), moyli zig‗ir (7,5 mln ga), kunjut (6,75 mln ga). Moyli ekinlar AQSH, Kanada, Hindiston, Braziliya, Argentina, Xitoy, Pokiston, Rossiya, Moldova, Ukrainada tarqalgan. O’zbekistonda moyli ekinlardan maxsar, kungaboqar, kunjut, yeryong’oq, moyli zig’ir va soya ekilmoqda, qadimdan kunjut, zig’ir, indov, maxsar urug’i, paxta chigiti, meva danaklaridan o’simlik moyi olingan. Ayrim o’simlik moylari (kastor, zaytun, bodom va boshqalar) tibbiyot va kosmetik preparatlar tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Moyli urug’lardan olinadigan oqsil moddalari odam va hayvon ozuqasining biologik qiymatini oshiruvchi qo’shimcha sifatida ishlatiladi. Moyli urug’lar urug’ va meva po’stlari asosan sellyulozadan tashkil topganligi sababli spirt ishlab chiqaruvchi gidroliz zavodlariga xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Moyli urug’lar va ularni qayta ishlash mahsulotlari moylar va oqsillardan tashqari bir qator biologik faol birikmalar bo’lgan vitaminlar va provitaminlarga ham boydir (tokoferollar, steroidlar, karotinoidlar va boshqalar). Undan tashqari moyli urug’lar boshqa urug’lardan xilma xil fosfolipid kompleksi hamda makro- va ultramikroelementlar to‘plamining miqdori bilan ajralib turadi. Moyli urug’larning kimyoviy tarkibi ularni sanoatda kompleks qo’llash imkoniyatini yaratadi. Moyli urug’larni yig’ib olish, qayta ishlash va saqlash texnologiyalari, ular tarkibidagi barcha qimmatli moddalar to’plamini tayyor mahsulotlar tarkibida saqlab qolishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Bugungi kunda jahon miqyosida ozuqa o’simlik moyi sifatida 1-o’rinda soya moyi, 2-o’rinda kungaboqar moyi, 3-o’rinda palma moylari, 4-o’rinda indov moy va keyingi o’rinlarda chigit, zaytun, kunjut, maxsar va boshqa moylar qo’llanilmoqda.
Barcha o'simliklarda yog'lar (masalan, zaytun moyi) yoki yog'lar (masalan, kakao moyi) va asosan ularning urug'larida mavjud. Istisno sifatida, Cyperus esculentus ildiz mevalari (sajda yoki yo'lbars ildizlari) 27% gacha yog'ni o'z ichiga oladi ( Eteshola E va boshq., JAOCS 1996, 2, 255 ). 
Triglitseridlarning to'planishi ma'lum xamirturush va mog'orlarda ham paydo bo'lishi mumkin. Shunday qilib, mog'orda 86% gacha lipid qayd etilgan, Mortierella isabellina . Ko'p xamirturush va mog'orlarning triglitseridlardagi yog'li asil guruhlarini taqsimlash tahlili shuni ko'rsatadiki, bu mikrobial lipidlar asosan sn-2 holatida to'yinmagan zanjirlarni joylashtirish bo'yicha o'simliklardagi hamkasblariga o'xshaydi. 
Ko'pgina o'simliklarda lipidlar triglitseridlar shaklida saqlanadi ( Murphy DJ, Prog Lipid Res 1990, 29, 299 ). Yuqori o'simliklarda lipidlarni saqlashning muqobil shakllariga juda kam misollar mavjud. Ulardan eng mashhuri cho'l butasi, jojoba bo'lib, u o'zining urug'lik lipidini suyuq mum sifatida saqlaydi. Saqlash lipidlari urug 'to'qimalarining asosiy turlaridan birida yoki ikkalasida, embrion yoki endospermda to'planishi mumkin. Kungaboqar, zig'ir yoki kolza kabi moyli o'simliklarda embrionning kotiledonlari lipidlar to'planishining asosiy joylari hisoblanadi. Kastor loviya, koriander yoki sabzi kabi turlarda endosperm lipidlar to'planishining asosiy joyi hisoblanadi. Nihoyat, tamakida ham embrion, ham endosperm to'qimalari lipidlarni saqlaydi.
O'simlik moylari ko'pincha manbalariga ko'ra ikkita asosiy guruhga bo'linadi: pulpa yog'i (palma, zaytun, avakado) va urug'lik yog'i (boshqa manbalar). O'simlik qismlarida lipidlar miqdori kartoshkada 0,1% dan pekan yong'oqlarida taxminan 70% gacha o'zgarib turadi. Ba'zi o'simlik mahsulotlari yog'siz (yasmiqda 1%, qo'ziqorinda 3%), ba'zi urug'lar o'rtacha miqdorda (bug'doy urug'ida taxminan 10%, soyada 20%), ba'zilari esa juda yog'li (eryong'oqda 44%, 55%). bodomda %, yong‘oqda 65%).
O'simliklar o'zlarining energiya ishlab chiqarishini birinchi navbatda uglevodlar sifatida saqlaydilar, ammo pishish paytida ular kislorodli birikmalarni uglerodga boy triglitseridlarga aylantiradilar. Shunday qilib, maksimal energiya tarkibini saqlash uchun minimal hajm talab qilinadi. Aksincha, triglitserid zaxirasi ko'p miqdorda suv qo'shilishi bilan birga urug'lanish paytida uglevodlarga aylanadi. Bir gramm moy 2,7 ​​g uglevodlarga aylanadi.
2001 yilda global moyli o'simliklar ishlab chiqarish rekord darajadagi 319 million metrik tonnaga yetdi. Har bir moyli o'simlik ishlab chiqarishning bir qismi to'g'ridan-to'g'ri oziq-ovqat sifatida ishlatiladi, lekin ko'p qismi moy olish uchun maydalanadi. O'rtacha barcha maydalangan urug'lar taxminan 26% hosilda yog' berdi (min. paxta chigiti 15%, ko'p. 62%). 1980 yildan 2000 yilgacha bo'lgan davrda dunyo bo'ylab o'simlik moyi iste'moli ikki baravardan ko'proq o'sdi va taxminan 76 million tonnaga etdi. Quyidagi rasmda inson yoki hayvonlar iste'moli uchun eng muhim o'simlik (urug'lik) yog'larining yalpi yog' kislotasi tarkibi ko'rsatilgan.

kakao moyi (kokos moyi yoki vodorodlangan palma yog'i kabi) to'yingan yog' kislotalariga boy va muhim yog' kislotalariga (n-6 va n-3) kam. Bir qator o'simlik oilalarida palmitik, oleyk va linoleik kislotalarning kam miqdori bilan ajralib turadigan urug'lik yog'lari mavjud. Bu kislotalar laurik (12:0) va miristik (14:0) kislotalar, shuningdek, kaprik (10:0) va kapril (8:0) kislotalar bilan almashtirildi. Lauracaea orasida Laurus nobilis yog'i taxminan 58% laurik kislotani o'z ichiga oladi, Lythracaea orasida Cuphea salvadorensis taxminan 65% miristik kislota, C. calophylla 85% laurik kislota, C. koehneana 92% kaprik kislotasi va C. pulcherrina 94% kaprilik kislotani o'z ichiga oladi. Yong'oq, zaytun va kolza yog'lari monoen (n-9) yog' kislotalariga

 eng boydir . Yog'li urug'li kameliya yoki choy yog'li kameliya ( Camellia oleifera ) ayniqsa sn -2 pozitsiyasida joylashgan oleyk kislotasiga (78%) boy (87%) , shuning uchun triolein 52,19-63,87% ni tashkil qiladi ( Vey V va boshq., Eur J Lipid Sci Technol 2016, 118, 1254 ). Kameliya yog'i - ko'pincha Osiyo mamlakatlarida (Hindiston, Shri-Lanka, Java oroli va Yaponiya) joylashgan oziq-ovqat yog'i.