Kirish. Umumiy psixologiya

Boyicha olinadigan bolumki, oziga yuklangan turli vazifa va rollarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun yosh psixologiyasi mallashi shart.

Yosh davrlari psixologiyasi fanining prinsiplari va ilmiy tadqiqot metodlari

Mazkur fan sohasi olimotiga binoan psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyati va yoki miyaning mahsulidir. Odatda psixika tashqi dunyoning sezgi organlari orqali insonning miyasiga bevosita tau va xarakter xislatlarida, qiziqish va ehtiyojlarida ozglanishlari psixik xodisalarning fiziologik asoslari hisoblanadi va ular tashqi taladi. Bosh miya poida vujudga keladigan muvaqqat nerv bogzaro induksiyasi qonunlari zamirida rosindagi muvaqqat bogzglanishlarning yolayotgani yoki paydo bolanishlarining birlashish mehanizmi hamda analizatorlar faoliyati mexanzmlari taladi. Yuqoridagi tara har ikkala mexanizm hayvonlarning tashqi olamga munosabatini aks ettiradi. Shuning uchun psixik faoliyat voqyelikni aks ettirishda, oliy nerv faoliyatining tashqi olamini timsollar sifatida ifodalashidan iborat.

3. Psixikani tadqiq etish insonning butun (ontogenezidagi) ongli faoliyatini rganishdir. Odam zotining ongliligi uning turli-tuman faoliyatida (oladi.Inson shaxsi har xil shakl va mazmunga ega bozi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-siyosiy muhit tazlashtirib boradi, ijtimoiylashadi, tarixan oulari, xarakateri, qobiliyati, tafakkuri, extiyojlari, evat qiluv-chi xarakat motivlari, istaklari, tilaklari, xohishlari pozisiyasi ham asta-sekin ozini qurshab turgan borliqni yanadi chuqurroq, toriroq, tosindagi olanishlar, murakkab munosabatlar va aloqalarni tobora aniqroq yoritadi. Shu bilan birga mazkur jarayonlarda shakllanib kelayotgan inosnning borliqqa, voqyelikka, jismlarga, kishilarga va oladi. Tarixiy materializm tatiqodlari, dunyoqarashlari, ijtimoiy voqyelikka munosabatlari, intilishlari, faoliyatlari, ijod mahsullari va xatti-xarakatlarining majmuasidir.

6. Insonning borliqni (voqyelikni) aks ettirishi lumki, inson zotining rivojlanishi obziga faol tarsatishida sodir boyini, kuzatishi, mehnati, ishi, adabiy asarni mutolaa qilishi hamda qiziqishining barqarolashuvi, iqtidorining takomillashuvi va boshqalar uning psixik rivojlanishini ifodalaydi.

Umuman psixologiyada inson psixikasini tadqiq qilish metodlarining turli tasnifi mavjud. Shular torisida umumiy psixologiya kursida keng maziga xos ilmiy-tadqiqot metodlariga ega. Quyida atoqli psixolog B.G.Ananyev tavsiya qilgan klassifikasiyaga asoslanib, mazkur metodlarning xususiyatlarini yoritishga xarakat qilgan.

B.G.Ananyev psixikani ort guruhga ajratib, ularni tashkiliy, empirik (amaliy), natijalarni qayta ishlash yoki statistik, natijalarni shaxlash metodlari deb nomlagan. Bu guruhlar oyicha yana bir necha toifa hamda turlariga boziga xos xususiyatlari hamda qiyosiy tavsiya berildi.

Tadqiqot metodlarining birinchi-tashkiliy guruhi opyoqlama) deb atalgan turlarni oladi. Qiyoslash metodidan umumiy psixologiya, sosial psixologiya (katta yoki kichik guruhlarni hamda ularning har xil toifalarini olom va bemor kishilarning psixik xususiyatlariga qiyoslash), sport psixologiyasi (sportchilarning holati, uquvliligi va ishchanligini ozlashtirishi, aqliy qobiliyati, salohiyati, rivojlanish dinamikasi, jinslarning tafovutlari va organishda qodaklik, ilk bolalik, kichik maktab yoshi, ospirinlik yosh davrlarini ollaniladi. Uning boshqa metodlardan farqi bir yoki bir necha sinaluvchilar on yillab tekshirilishidir. Logityud psixologlardan nemis Sh.Shtern, fransuz R.Zazzo, rus psixologlari N.AMenchinskaya, A.N.Gvozdev, I.S.Leytis, V.S.Muxina va boshqalar koona kundaligilayotgan yangi fazilatlarning rivojlanish dinamikasini, xulq-atvoridagi illatlarni (xatti-xarakat) va ularning oldini olish tadbirlarini, murakkab psixologik munosabatlarni, ichki bogglumotlar tolib, insonshunoslik muammolarini xal qilishda katta yordam beradi.
Ilmiy tadqiqot metodlarining ikkinchi guruh emperik metodlardan iborat bozini-orov, sosiometriya, suhbat qilish, tarjimai hol (shaxsiy guvohnoma, hujjat, turmush faoliyati voqyealarini tahlil qilish) kabilar kiradi va ular sinash, tekshirish, diagnoz (aniqlash) va prognoz (oldindan belgilash) vazifalarini bajaradi. Insonda tugladigan psixologik oljallangan bolinadi. Psixologik-pedagogik tadqiqotda koplangan miqdorlarni ishlab chiqishda maxsus formulalarni qortinchi sharxlash guruhi genetik, va donalash metodlaridan iboratdir. Genetik metod bilan tadqiqot davomida tolumotlar yaxlit holda maqsadga muvofiq yo sinalvchida vujudga kelayotgan yangi shaxs fazilatlarining rivojlanishi va bilish jarayonlarining orif berishdir. Shuningdek, bunda mazkur fazilat xususiyatlarning namoyon bozi mashaqqatli daqiqalarga, bayonlarga qoiladi.
Genetik metodga asoslanib oliqligining ildizi aniqlanadi. Tanlash metodi bilan tadqiqot obzgarishlar, ozaro aloqa, osir va uygzaro bogrganiladi.
Toshaxslarda har bir fakt, alomat, koz-mantiq orqali tahlil qilinadi. Barcha ilmiy-amaliy mulohazalar isbotlanadi, hech bir shubhaga, erin qolmaydi va shu bosqichda tadqiqot yakunlanadi, zarur xulosalar chiqariladi, amaliy tavsiyalar beriladi, op qolumot beramiz.
Kuzatish metodi. Yosh davri psixologiyasida bu metodning obyektiv (ozi) kuzatish turlari bor. Inson psixikasidagi oyekt tanlanadi; 3) sinaluvchining yoshi, jinsi aniqlanadi; 4) tadqiqot otiylashtiriladi; 6) kuzatish insoning qaysi faoliyatida (otkazilishi) tayinlanadi; 8) kuzatilganlarni qayd qilib borish vositalar (kundalik, suhbat daftari, kuzatish varaqasi, magnitofon, vidiomagnitofon va boshqalar) taxt qilinadi.
Kuzatish orqali turli yoshdagi odamlarning diqqati, his-tuygrganiladi. Ammo odak bolani kuzatishda uning xarakatlari, ousi, talpinishi, mayli, hoxishi aniqlanadi. Ozgsirlanishi, temperamenti, xatti-xarakatining surzgarishi torisida maplashga imkoniyat tugspirin yoshlarning sport faoliyatini kuzatish orqali ularning irodasi, ishchanligi, his-tuygzgarish xususiyatlari, gzining xarakatini idora qila olishi yuzasidan materiallar yigz diqqatini taqsimlashi, qiyin damlarda olumotlar yigusi, ekstravertivligi yoki intravertivligi, qiziquvchanligi va ruhiyatining boshqa xususiyatlarini aniqlash demakdir.
Tashqi kuzatishda bayicha ham mayektiga yozgsiriga, berilmaslikni, chehradagi tashvish va iztirobni, koayritabiylikni, shuningdek, sinchkovlik, teranlik, termulish kabi ruhiy holatlarni kuzatib tafakkurning kechishidagi olning titrashi, asabiylashish, nutqning buzilishi, xissiyotning beqarorlashuvi ham inson ruhiyatidagi oyicha mazini-opincha tajribali psixolog yoki yuqori malakali ozini-oz tafakkurini kuzatib ozgarish haqida, shuningdek, tafakkurning ichki mexanzmlari vujudga kelishi va kechishi haqida may berish kuzatadi.
Chet el psixologiyasida ozi kuzatishning inson ruhiyatini oplangan. Introspeksiya yozlarini oplagan materiallarini tahlil qilib umumiy psixologik qonuniyatlarni yaratishga xarakat qilganlar, lekin inson turli faziyatlarda organishda suhbatning maqsad va vazifasi belgilanadi, uning obyekti tanlanadi, mavzusi, otkazish rejalashtiriladi, oliq savol-javob tartibi tayyorlanadi. Suhbatning bosh maqsadi muayyan bir vaziyat yoki muammoni hal qilish jarayonida inson psixikasidagi organishdir. Suhbat orqali turli yoshdagi odamlarning tafakkuri, aql-zakovati, xulq-atvori, qiziqishi, ziyrakligi, bilim saviyasi, eglumotlar olinadi. Suhbat chogzaro izchil savollar beriladi. Suhbat metodining yuqorida tazlar, alizladi. Shuningdek, savol-javobning bir xil shaklda emasligi, sinaluvchida olumotlar olishni qiyinlashtiradi va shu sababli boshqa metodlarga murojat qilishga tori keladi.
Faoliyat mahsulini tahlil qilish metodi. Inson xotirasi, tafakkur, qobiliyat va hayolining xususiyatlarini aniqlash maqsadida bu metod yosh davri psixologiyasida keng qoyinchoqlar, metodlar, yozgan sheplash mumkin. Mazkur metoddan foydalanishda mahsulotni yaratgan shaxs bevosita ishtirok etmaydi. Obyekt organish uchun shaxsning psixikasi torisida sirtdan muayyan xukm va xulosa chiqariladi. Ijodiy faoliyat mahsullariga kundalik, sxema, ixtiro, diogramma, milliy kashtachilik, hunarmandchilik, zargarlik buyumlari, referat, kurs va diplom ishlari, ilmiy marsatmali qurollar, loyiha va hakozolar kiradi. Bular turli yoshdagi jinsdagi odamlar, xar xil kasb egalari tomonidan yaratilgan bora shakli, mazmuni, sifati, originalligi, katta-kichikligi, xarakteri bilan bir-biridan keskin tafovut qilishi mumkin.
Ijodiy faoliyat mahsullarini tahlil qilish orqali bolalar, oglumotlar tozgarishlar, kamol topish va bularning kechishini ifodalovchi materiallar yigzi yetmaydi. Shuning uchun inson psixikasini oqul.
Test metodi. Testz bosishini, qobiliyatini, irodaviy sifatlari va boshqa psixik xususiyatlarini tekshirishda qododlilar va aqli zaiflarni aniqlashda, kishilarni saralashda keng qoilgan psixologik mayektivligi va ularni ilmiy tahlil qila bilishga bogni fransuz psixologi A.Bine va uning shogirdi A.Simon insonning aqliy otedod darajalarini ooyasini olgllana boshlandi.
Hozirgi darvda nodir testlar qatoriga psixologlardan Rorshax, Rozentsveyg, Kettel, Vartegg, Veksler, Meyli, Ayzeng, Anastaze, Raven va boshqalar ijodining namunalarini kiritish mumkin. Eng keng tarqalgan testlar qatoriga yutuqqa erishish (maqsadga yetish) testlar (ular darslandan berilgan va bilim, malaka darajalarini baholashga qaratilgan), intellektual testlar (aqliy rivojlanish darajasini oljallangan), shaxs testlari (inson irodasi, emosiyasi, qiziqish, motivasiyasi va xulqini baholashga yoloyihasiloyihasiz bosishini, mentalitetini, qobiliyatini, irodaviy sifatlari va boshqa psixik xususiyatlarini tekshirishda qododlilar, iqtidorlilar va aqli zaiflarni aniqlashda kishilarni saralashda keng qoilgan psixologik maektivligi va ularni ilmiy tahlil qila bilashga bogni fransuz psixologi A. Bine va uning shogirdi A. Simon insonning aqliy odod darajalarini ooyasini olgllana boshlandi.
CHet el psixologlari testlarni shaxsning istelumki, bir muammoning echimini izlash turli psixologik vositalar bilan amalga oshiriladi. Jahon (AQSH, Evropa va hokazo) testologlari tadqiqot obzlashtirib turadigan va qobiliyat, tafakkur, bilim korganishga intiladilar. Sinash jarayonida sinaluvchilarning emotsional holati va salomatligiga bogllaydigan testlar tubdan
boshqacha prinsip asosida tuzilgan. Ular testlarning tafakkur kolishi uchun harakat qildilar va muayyan yutuqlarga erishdilar. SHuningdek, tafakkur jarayonining sifat xususiyatlarini bilmay turib, qobiliyatning mohiyatini yoritib bollaniladi.
Eng keng tarqalgan testlar qatoriga:
Bilim, koljallangan), yozma testlar (maxsus blankalardagi savollardan bitta torisini topishga yoki rasmdan muhim tomonini ajratishga yozaki testlar (savollar tizimi umumiy talimida tayyorgarlik darajasini aniqlaydi).
Insonning aql-idroki, aql-zakovati, aqliy qobiliyati va fikrlash darajasini oljallangan testlar intellekt testlari deyiladi; ular verbal va noverbal shakllarda tuzilgan boriqnomasida analogiyaga, umumlashtirishga, tushunchalarga, tavsiflashga mantiqiy munosabatni aniqlash talab etiladi.
Ijodiyot (kreativlik) testlari shaxsning ijodiy qobiliyatlarini oljallangan borganishga yoYXATI.

1. G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2010.

2. G Ontogenez psixologiya. Toshkent. nashriyoti 2010.

3. David G. Mayers. Psychology, USA 2010

4.Nemov R.S. Psixologiya.Kniga 1.2. Psixologiya obrazovaniya. .M.:2007

5.A.Shamshetova, R.H.Meliboyeva, X.Usmanova, I.Haydarov. Umumiy psixologiya. T. 2018
http://hozir.org