Kirish. Yer taraqqiyoti davomida to'rtlamchi muzliklarning kelib chiqish tarixi

To'rtlamchi muzliklarning Shimoliy Amerika tabiatiga ta'siri.
Reja:

Kirish.
1.Yer taraqqiyoti davomida to'rtlamchi muzliklarning kelib chiqish tarixi.
2.Shimoliy Amerika materigining tabiiy geografik o’rni
3.Shimoliy Amerika materigining geologiyasi.
4.Shimoliy Amerika materigining iqlimi.
A) iqlimining shakllanish tarixi.
B) Iqlim tiplari.
5.Ichki suvlari,o’simliklari va hayvonot dunyosi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati


Kirish
Yer tarixining to’rtlamchi davrida muzliklar aloxida rol o’ynaganligi sababli bu davrni akademiklardan I.P.Gerasimov,K.K.Markovlar va boshqa olimlar muzlik davri deb ham atashadi. Chunki to’rtlamchi davrda yer tarixining undan oldingi neogen davriga nisbatan planetamizda muzliklar maydoni ancha oshdi, quruqlikning 27% muzliklar bilan qoplandi.To’rtlamchi davrda muzliklar paydo bo’lgandan so’ng, ularning tabiatning boshqa komponentlariga ta’siri katta bo’ldi.Shuning uchun qadimgi muzliklar xaqidagi nazariyaning yaratilishi geologiya fanida katta voqea bo’ldi Bu nazariya Rossiyada birinchi bo’lib Moskva universitetining professorlari K.F.Rule, G.E.Shchurovskiy va F.B.Shmidtlar tomonidan o’tgan asrning o’rtalarida yaratildi.Keyinchalik Rossiyada qadimgi muzliklarning o’rganishga ko’pchilik olimlar katta xissa qo’shishdi. Bular ichida taniqli olim P.A.Kropatkin aloxida o’rin tutadi.
Toʻrtlamchi sistema (antropogen davri) — Yer geologik tarixining soʻnggi davri,kaynozoyning Neogen ustidagi soʻnggi (tugallanmagan) sistemasi. Yoshi 1,6 mln. yil (1993-yil geoxronologiya shkalasi boʻyicha). "Toʻrtlamchi sistema" terminini 1825-yil fransuz olimi J. Denuaye taklif etgan. Bu davrni oʻrganish va boʻlimlarga ajratishda, asosan, biostratigrafik maʼlumotlar, paleontologik, litologik, geomorfologik va boshqa metodlarga asoslanilgan. 1932-yil Yevropa Toʻrtlamchi sistemani oʻrganish assotsiatsiyasi bu davrni 4 boʻlimga ajratishni taklif etgan: qad. (eopleystotsen), oʻrta (mezopleystotsen), yangi (neopleystotsen) va hozirgi (golotsen). Toʻrtlamchi sistema iqlimi umuman sovuq boʻlgan. Bu davrda hozirgi moʻtadil iqlimli mintaqalardagi materiklarning koʻp qismi muzlik bilan qoplangan (shunga koʻra, Toʻrtlamchi sistema muzlik davri deb ham ataladi). Asosan, Yevrosiyo va Shimoliy Amerikani muz bosgan. Muzliklar qurukliklar yuzasining 30% ga yaqin qismini yoki 45 mln. km² maydonni egallagan. Ayrim joylardagi muz qatlamining qalinligi 2 km ga yetgan. Keskin sovuqiqlim bir necha marta issiq iqlim bilan almashinib turgan. Muzliklar erigan davrlarda quruqliklarning ayrim qismlarini suv bosgan. Dunyo okeani suv hajmining oʻzgarib turishi dengiz transgressiyasi va regressiyasiga sabab boʻlgan. Yirik regressiyalar vaqtida dengizlar qurukliklarga aylangan. Toʻrtlamchi sistemada turli tektonik harakatlar boʻlib turgan. Muzlik bilan qoplanmagan oblastlarning iqlimi quruqlasha borgan. Iqlimning oʻzgarib turishi oʻsimliklar va hayvonot dunyosiga taʼsir koʻrsatgan. Iqlim moʻʼtadillashgan davrlarda Yevropada dub va grab daraxtlari oʻsgan. Toʻrtlamchi sistemada muzliklar bilan qoplangan oblastlarda muz yotqiziqlari keng tarqalgan. Muzlamagan oblastlar (Sharqiy Yevropa, Oʻrta Osiyo, Xitoy, AQSH va boshqa hududlar)da dengiz va koʻl yotqiziqlari bilan birga, lyoss va lyossimon qumoq tuproq qatlamlari uchraydi. Toʻrtlamchi sistema faunasining hozirgi davrdan asosiy farqi turli hayvonlarning oʻzgacha geografik tarqalganligida. Bundan tashqari, oʻsha davr hayvonlarining kupi qirilib bitgan. Toʻrtlamchi sistemada sut emizuvchilar oʻzgargan; mamont, uzun junli kardikon va boshqa qutb hayvonlari paydo boʻlgan. Sibir uzun junli karkidoni, bizon, bahaybat bugʻu, yirik gʻor ayiqlari yashagan.
Dengiz faunasi va oʻsimliklari kam oʻzgargan. Toʻrtlamchi sistemadagi eng muhim voqealardan biri ibtidoiy odamning paydo boʻlishidir (A. P. Pavlovning taklifiga koʻra, Toʻrtlamchi sistema antropogen sistemasi deb qam yuritiladi). 1932-yilda Toʻrtlamchi sistemani oʻrganish yuzasidan Xalqaro assotsiatsiya tashkil kilindi. Oʻzbekistonda Fargʻona togʻlararo va Toshkent togʻ oldi botiqliklarida kuyi pleystotsenda soʻx, oʻrta pleystotsenda — toshkent, yuqori pleystotsenda — mirzachoʻl, golotsenda — sirdaryo; Qashqadaryo togʻ oldi botigʻida oʻsha davrlarga — azkamar, qarnob, sukayti, amudaryo; Surxondaryo va Afgoniston — Tojikiston tog’lararo botiqlarida — koʻlob, ilyak, dushanba va amudaryo majmua yotqiziqlari ajratiladi. Toʻrtlamchi sistema yotqiziqlari turli inshootlar qurish uchun zamin va muhit xisoblanadi. Ular tabiiy qurilish materiallari (valunlar, shagʻal, qum, gil, lyoss va boshqalar) sifatida ishlatiladi. Bu davr yotqiziklaridan torf bn sapropel yoqilgʻi va oʻgʻit hisoblanadi. Toʻrtlamchi sistema yotqiziqlaridan sof tugʻma metallar (oltin, platina), turli ruda minerallari (kassiterit, volframit, sheyelit, monatsit va boshqalar), qimmatbaho toshlar (olmos, sapfir, yoqut, zumrad) topilgan. Yotqiziqlarda koʻl temir rudalari toʻplami, tuz qatlami koʻp. Toʻrtlamchi sistema yotqiziklarini oʻrganish amaliy ahamiyatga ega.
Muzlik davri - bu Yer yuzasi va atmosfera haroratining uzoq muddatli qisqarishi , natijada kontinental va qutb muzliklari va alp muzliklarining mavjudligi. Yer iqlimi muzlik davri va issiqxona davrlari o'rtasida almashinadi . Muzlik davridagi sovuq iqlimning alohida impulslari muzlik davrlari (yoki muqobil ravishda muzlik davrlari , muzliklar, muzlik bosqichlari, stadiallar, stadlar yoki xalq tilida muzlik davri) deb ataladi.), muzlik davridagi davriy issiq davrlar interglacial yoki interstadial deb ataladi .
Glyatsiologiyada muzlik davri shimoliy va janubiy yarimsharlarda keng muz qatlamlari mavjudligini anglatadi . Ushbu ta'rifga ko'ra, Yer hozirda muzliklararo davrda - Golosenda .Yer okeanlari va atmosferasiga chiqariladigan antropogen issiqxona gazlari miqdori keyingi 500 000 yil davomida keyingi muzlik davrining oldini olishi taxmin qilinmoqda, aks holda bu taxminan 50 000 yil ichida boshlanadi va ehtimol undan keyin muzlik davrlari ko'proq bo'ladi.
Muzlik Yer tarixida kam uchraydigan hodisadir , lekin paleozoy erasi oxirida (300 dan 200 miln yil gacha) va kechki prekembriyda (ya'ni, neoproterozoy erasida, 800 dan 600 miln yil gacha) muzliklarning keng tarqalganligi haqida dalillar mavjud .
Taxminan 2,6 million yil oldin boshlangan to'rtlamchi davrda bir qator muzliklar va muzliklar oraliqlari mavjud. Faqat oxirgi 740 000 yil ichida kamida sakkizta muzlik davri sodir boʻlgan
Oxirgi muzlik davri u taxminan 194 000 yil oldin boshlangan va 135 000 yil oldin, Eemian interglasialining boshlanishi bilan tugagan .
Oxirgi muzlik davri to'rtlamchi muzlik davridagi eng so'nggi muzlik davri edi . Bu taxminan 110 000 yil oldin boshlangan va taxminan 15 000 yil oldin tugagan pleystosenda sodir bo'lgan. Muzlik davrida sodir boʻlgan muzliklar Shimoliy yarim sharning koʻplab hududlarini qamrab olgan va geografik joylashuviga qarab turli nomlarga ega: Viskonsin ( Shimoliy Amerikada ), Devensian ( Buyuk Britaniyada ), Midlandiya ( Irlandiyada ), Vyurm . ( Alp tog'larida ), Veyxsel (shimoldaMarkaziy Yevropa ), Dali ( Sharqiy Xitoyda ) , Beyye ( Shimoliy Xitoyda ), Taybay ( Shensida ) , Luodzi Shan ( Sichuan janubi-g'arbiy qismida ), Zagunao ( Sichuan shimoli-g'arbiy qismida ) , Tyanchi ( Tyan-Shanda ) Jomolungma ( Himoloyda ) ) va Llanquihue ( Chilida ). Muzlikning avj olishi oxirgi muzlik maksimaliga taxminan 26500 BP yetdi . Yevropada muz qatlamiga yetib bordi . So'nggi 650 000 yil ichida muzliklarning o'rtacha 7 ta siljishi va chekinishi kuzatilgan.
Orbital o'zgarishlarni oldindan aytish mumkin bo'lganligi sababli, orbital o'zgarishlarni iqlim bilan bog'laydigan kompyuter modellari kelajakdagi iqlim imkoniyatlarini bashorat qilishi mumkin. Berger va Loutrning ishi hozirgi issiq iqlim yana 50 000 yil davom etishi mumkinligini ko'rsatadi. Yer okeanlari va atmosferasiga chiqayotgan issiqlik tutuvchi (issiqxona) gazlarining miqdori keyingi muzlik davrini qoʻshimcha 50 000 yilga kechiktirishi mumkin.
To'rtlamchi davrda 2,59 million yil oldin boshlangan. To'rtlamchi davr nafaqat pleystotsen va golotsenni o'z ichiga oladi, balki yer yuzida sodir bo'lgan o'zgarishlar to'g'risida kashfiyotlar o'tkazishda izchillik uchun Gelasiya yoshini ham kiritish mumkin. Ushbu asr davomida sayyoramizda, iqlim va okeanlarda muzlik davri epizodlari tufayli hayotda juda muhim o'zgarishlar yuz berdi. To'rtlamchi davrning ikki davri - pleystotsen va golotsen. Pleystotsen eng uzun va asrlar va davrlar muzliklarini o'z ichiga oladigan muzlik davri. Yaqinda biz muzlikdan keyingi qism deb qaraladigan golotsenga o’tdik va bugungi kungacha davom etmoqda.
1-rasm.





Pleystotsen davrida Shimoliy yarim sharda maksimal muzlanish darajasi . Qalinligi 3 dan 4 km gacha bo'lgan muz qatlamlarining paydo bo’lishi dengiz sathining 120 m ga ko’tarilishiga to’g’ri keldi..
Shimoliy Amerika, Yerning gʻarbiy yarimsharida joylashgan qitʼa, Gʻarbiy yarimsharning shimoliy qismidagi materik. Amerika qitʼasining shimoliy yarmi. Shimoldan Shimoliy Muz okeaniga uzoq kirib borgan Gudzon qoʻltigʻi bilan, sharq va janubi-sharqdan Atlantika okeani, gʻarbdan Tinch okeani va ularning qoʻltiqlari bilan oʻralgan. Chekka nuqtalari: shimoldada Merchison burni (71°50 shimoliy kenglik.), gʻarbda Shahzoda Wales burni (168° gʻarbiy uzunlik.), sharqda Sent Charlz burni (55°40° gʻarbiy uzunlik.), janubda Panama boʻyni orqali Janubiy Amerika materigi bilan tutash. Shimoliy Amerikaga Markaziy Amerikani ham kiritadilar. Maydoni 20,36 million km², orollari bilan 24,25 million km². Yirik orollari: Grenlandiya, Kanada Arktika arxipelagi, VestIndiya va materikning gʻarbiy qirgʻoqlari yaqinidagi orollar: Aleut, Qirolicha Charlotte, Vankuver va boshqalar.
Yirik yarim orollari: shimolda Butiya, Melvill, sharqda Labrador, Florida, Yukatan, gʻarbda Kaliforniya, Alyaska, Syuard.
Shimoliy Amerikaning qirgʻoqlari notekis parchalangan. Togʻli hududlar qirgʻoqlari (Grenlandiya, Kanada Arktika arxipelagining sharqiy qismi, Kanada va Alyaska janubning Tinch okean sohil qismi) nisbatan kuchli parchalangan boʻlib, muzlikt ektonik va muzlik erozion tiplarga mansub. 43° shimoldan Atlantika okeani qirgʻoqlari akkumulyativ, laguna tipli, estuariy va delta koʻp hosil qilgan.


2-rasm.



Maydoni 24,709,000 km2
Aholisi 582,720,588 (2017)
Aholi zichligi 23,5/km2
Davlatlar 23 ta
Tillar Inglizcha,Fransuzcha,Ispancha va boshqalar asosiy tillar
Vaqt mintaqalari UTC-10dan UTCgacha