Kirish. Yer taraqqiyoti davomida to'rtlamchi muzliklarning kelib chiqish tarixi

Iqlimi. A) Shimoliy Amerika hududining 60% dan ortig'i to'rtlamchi davrda muzlik qatlami bilan qoplangan. Muz qatlami to'rtta ulkan muzlikdan iborat bo'lib, ular muzlik davrlarida bir-biriga bog'langan va muzliklararo davrlarda ular ajralib ketgan. Bular Grenlandiya, Labrador, Kyuetinskiy va Kordilyer muzliklari edi. Zamonaviy g'oyalarga ko'ra, Shimoliy Amerikada bir nechta muzliklar bo'lgan. Ba'zi tadqiqotchilar ularning to'rttasi, boshqalari esa oltitasi borligiga ishonishadi. Oxirgi Viskonsin muzlashi Shimoliy Amerika qit'asi shimolidagi zamonaviy relyefning shakllanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Bir qator joylarda oldingi muzliklarning izlari - Nebras, Kanzas va Illinoys maksimallari ham saqlanib qolgan.
Shimoliy Amerikada yirik sutemizuvchilar yo'q bo'lib ketgan, ular orasida yalqovlar va mastodonlar ham bor. Shimoliy Amerikaning neogen davrida Grenlandiyada boshlangan muzlashi pleystosenning boshidan keng tarqaldi. Ikki markazdan (Labrador va Kordilleradan) muzliklar maksimal muzlash davrida materikni 40 ° j.k gacha qoplagan. Shimoliy Amerikaning Yevroosiyo bilan solishtirganda nisbatan kattaroq muzlashi ichki qismdagi namlikning ko'pligi bilan bog'liq. Materikning shimoliy yarmida allaqachon kontinental iqlimga ega bo'lgan .Alyaskaning shimoliy qismida, shuningdek, Kanada Arktika arxipelagining g'arbiy qismida muz bo'lmagan. Yevrosiyoda bo'lgani kabi, Shimoliy Amerikada ham muz qayta-qayta ko'tarilib, orqaga chekindi va Viskonsindagi so'nggi muzlik taxminan 10-15 ming yil oldin tugadi. Muzlik keng maydondagi tuproq va o'simlik qoplamini yo'q qildi. Ilgari mavjud bo'lgan yog'ochli o'simliklar va dashtlar "hayot panohlari" saqlanib qolgan materikning janubiy hududlariga chekindi: Janubiy Appalachi mintaqasida - keng bargli flora, Kordilyeraning janubi-g'arbiy qismida - ignabargli. Muzlik davrida materikdan asosiy oqim janubga yo'naltirilgan.
Oxirgi muzlik davrida okean sathi hozirgiga qaraganda ancha past edi, materikning shimoli va janubidagi qoʻltiq va boʻgʻozlar quruqlik edi. O'sha paytda Bering va Chukotka dengizlarining quruq qismlari Amerika va Yevroosiyoni bog'lagan; ular orqali nafaqat ko'plab o'simliklar va hayvonlar materikga kirib kelgan, balki uzoq vaqt ishonilganidek, odamlar - Amerikaning tub aholisining ajdodlari ham bo'lgan. - hindular. Endi Amerika qit'asida ilgari odamlar yashaganligini ko'rsatadigan dalillar paydo bo'ldi. Kordileraning ko'tarilishi pliotsenning oxiri - pleystosenning boshida maksimal darajaga etgan. Bu ko'tarilish va iqlimning umumiy sovishi paleogendayoq boshlangan va doimiy ravishda o'sib boruvchi Shimoliy Amerikada kontinental va tog'li muzliklarning rivojlanishiga olib keldi. Firn gumbazlari Kanada janubi va AQSh shimolidagi ichki platolarda joylashgan bo'lib, ko'plab vodiy muzliklarini keltirib chiqargan. Viskonsin muzligi ikki massivga - Labrador va Kivatinskiyga ajralgach va materikning shimoliy qismlarida muzning yakuniy yo'qolishi, o'simliklar va hayvonlar paydo bo'ldi, iqlim issiqroq va quruqroq bo'lib, zamonaviy landshaftlar asta-sekin shakllana boshladi. Paleogen va neogenning oxiridagi iqlim sharoitlari zamonaviy sharoitlarga yaqinlashdi, garchi ular ulardan farq qilsalar ham. Iqlimning namligi sharq va g'arbdan materikning ichki qismlariga asta-sekin pasayib bordi. G'arb va sharqda turli tarkibdagi o'rmonlar shakllangan, chunki ular o'rtasida tur almashinuvi qiyin bo'lgan: ular dastlab suv havzasi bilan, keyinroq quruq iqlimi bo'lgan tekis maydon bilan ajratilgan, bu yerda dasht va o'rmon-dashtlar paydo bo'lgan. Kordileraning janubiy qismida (Buyuk havza, Kolorado platosi) o'sha paytda ham cho'l o'simliklari ustun bo'lgan qurg'oqchil sharoitlar mavjud edi. Shimoliy Amerikaning sovishi munosabati bilan tayga va tundra flora va faunasi yashay boshladi. Turlanish markazi Amerikani Yevroosiyo bilan Bering dengizi orqali bog'laydigan quruqlik bo'lishi mumkin, u ikki qit'a o'rtasida o'simlik va hayvon turlari almashinuvi amalga oshiriladigan ko'prik bo'lishi mumkin.
B) Materikda 6 ta iqlim mintaqalari tarkib topgan. Shimolda arktika iqlim mintaqasi katta maydonlarni egallaydi. Deyarli yil davomida havo harorati manfiy bo‘ladi. Ayrim kunlari yozda harorat +5 °C gacha ko‘tariladi, xolos. G‘arbida 50 — 100 mm, sharqida esa 300 — 400 mm gacha yog‘in yog‘adi. Subarktika iqlim mintaqasi hududi yozda mo‘tadil, qishda arktika havo massalari ta’sirida bo‘ladi. Yanvarning o‘rtacha harorati –25 °C dan –30 °C gacha, iyulda +5 °C dan +7 °C gacha kuzatiladi. Namgarchilik sharqdan g‘arbga kamayib (300 — 600 mm) boradi. Mo‘tadil iqlim mintaqasi katta maydonlarni egallaganligi uchun iqlimiy sharoiti turlicha, yog‘in miqdori sharqdan g‘arb tomonga kamayib boradi (1 500 — 1 000 mm). Bu mintaqaga ko‘proq dengiz iqlimi xos. Arktika sovuq havo massalarining ta’siri ham kuchli. Subtropik iqlim mintaqasi 40° sh. k. dan Meksika qo‘ltig‘i oralig‘idagi hududlarni egallaydi. Issiq, sernam yoz va iliq, sernam qish bu mintaqaning asosiy xususiyatidir. Tinch okean qirg‘oqlari O‘rta dengiz subtropik iqlim tiðiga xos bo‘lib, sovuq Kaliforniya oqimi ta’sir etadi. Qishi iliq (+6 °C dan +8 °C gacha), nam keladi, yozi esa quruq va iliq bo‘ladi. Tropik iqlim mintaqasi yil davomida issiq bo‘lib, Atlantika okeani havo massalarining hukmronligi sezilib turadi. Yozda namgarchilik ko‘p bo‘ladi. Faqat mintaqaning g‘arbida quruq, tumanli kunlarni kuzatish mumkin. Subekvatorial iqlim mintaqasi materikning eng janubiy tor qismida uchraydi. Bu yerda o‘rtacha yillik harorat yuqori (+25 °C) va namgarchilik ko‘p (1 500 — 2 000 mm).
Shimoliy Amerikada radiatsiya balansi 56°C sharqdan shimolda 20 kkal/sm2, jan.da koʻpayib borib, 30° sharqdan jan.da 60—80 kkal/sm2ga teng . Materik hududining katta qismida havo oqimi gʻarbdan sharqqa, faqat jan., tropik kengliklarda shim.sharqdan jan.gʻarbga (passat) harakatlanadi. Kordilyera togʻlarining ichki platolarida antitsiklonlar vujudga keladi. Siklon ortidan sovuq Arktika havosi jan. tomon baʼzan Meksika qoʻltigʻigacha yetib keladi. Tinch okean sohilida qishda havo iliq boʻladi, yomgʻir va togʻli yerlarda qor yogʻadi. Alyaskada, Kordilyera togʻlarining ichki platolarida va Kanadaning shim.gʻarbida esa sovuq va quruq boʻladi. Materikning markaziy va sharqiy qismlarida obhavo teztez sovib turadi. Yozda materikka havo Meksika qoʻltigʻidan kirib boradi va markaziy hamda sharqiy hududlarga koʻp yogʻin yogʻadi. Markaziy Amerika va VestIndiyaga ekvatorial musson shamollari juda koʻp yogʻin olib keladi. Materikning jan. qismida havo quruq va issiq boʻladi, kuchli shamollar esadi. Katta havzada va Buyuk tekisliklarda teztez chang boʻronlari boʻladi. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi —36°C dan (Kanada Arktika arxipelagining shim.da) 20°C gacha (Florida yarim orol janubi va Meksika yassitogʻligida). Eng past haorat —64°C (Alyaska va Kanadaning shim-gʻarbida), Grenlandiyada —70°Cga kuzatilgan. Iyulning oʻrtacha temperaturasi —4°Cdan (Kanada Arktika arxipelagi shim. da) 32°C gacha (AQShning jan.gʻarbida). Eng yuqori tra Ajal vodiysida 57°C (Gʻarbiy yarim sharda eng yuqori) kuzatilgan. Eng koʻp yogʻin Alyaskaning jan.sharqida, Kanada gʻarbida va AQShning shim.gʻarbida (yiliga 2000–3000 mm, baʼzi joylarda 6000 mm gacha) yogʻadi. Materikning jan-sharqida 1000–1500 mm, asosan, yozgi yomgʻir shaklida, Markaziy tekisliklarda 400–1200 mm, asosan, yozda, Kordilyera togʻlari oraligʻidagi subtropik va tropik vodiylarda 100–200 mm gacha yogʻin tushadi. Materikning 40—44° sharqdan shimoldagi togʻlarda doimiy qor qoplami vujudga keladi.
Shimoliy Amerika arktika, subarktika, moʻtadil, subtropik, tropik va subekvatorial mintaqalarda joylashgan. Arktika mintaqasi Shim. Muz okeani boʻyidagi hududlarni oʻz ichiga oladi. Subarktika mintaqasiga gʻarbdagi seryogʻin, iliq qishli, salqin yozli hududlar kiradi. Moʻʼtadil mintaqaga (40° sharq.dan shimolda) gʻarbdagi juda sernam iqlim, markaziy qismidagi ichki yassitogʻliklarda keskin kontinental va sharqda moʻʼtadil kontinental iqlim xos. AQSH janubidagi subtropik mintaqa seryomgʻir qishli va quruq yozli oʻrta dengizboʻyi, sharqiy sohil qismida sernam mussonli iqlimga ega. Kaliforniya yarim orol, Kaliforniya qoʻltigʻi va Meksika qoʻltigʻi sohillari iqlimi quruq, qolgan hududlarda sernam iqlim. Markaziy Amerikaning jan. qismini oʻz ichiga olgan subekvatorial iqlim uchun sernam yozli issiq va qishi quruq iqlim xarakterli.

5-rasm.Shimoliy Amerikaning iqlim xaritasi.