Кирисиў. Топырақ физикаси паниниң предмети, мазмуны, қурамы хам усыллары

Гравитацион сўв деп, жаўын — шашыннан яки суўғарыўдан соң пайда болып, жердин тартыс куши тәсиринде өз әўырлыгы менен топырактын төменги қатламлары яки топыратын капилляр ва капилляр болмаган аралықларын толтырыўшы ҳалда жан атирапта еркин ағыўшы суўға айтылады. Гравитацион суўды базыда фильтрацион суў деп те атайды.
Гравитацион суў топырақта қатламлар арасында тарқалып, капилляр суўга айланады яки изей суўларына қосылады. Гравитацион суўды да өсимликлер жуда жақсы өзлестиреди, лекин бул суўдың топырақта узақ ўақыт сақланып қалыўы топырақ ҳаўасынын сығып шығарылыўна, өсимлик хәм микроорганизмлер ушын ҳаўа жетиспей қалыўына себеп болады. Буннан тысқары топырақ жағдайы хәм суў сыйымлығы есабына алмай нормадан артық жерге берилетуғын суў, бириншиден топырақтағы азық затларды изей суўларына шекем жуўып тусирсе, екиншиден изей суўлары бетиниң көтерилиўине себеп болады. Ҳар еки ҳалатта да хожалык жудә үлкен зыян көриўи мумкин. Әсиресе изей суўларынын топырақ бетине жақынласыўы, егер онын ағысы жаман болса, (мас, Мирзашөл), топырақтын шорланыўы хәм батпақланыўына себеп болады. Шор хәм батпақ топырақларды жақсылаў ҳәм оларды өнимдар қылатуғын ислер қаншели қыйын екенлиги дийханларымызга белгили.
Солай етип, топырақтағы улыўма суў еки бөлимнен — өсимликлер ушын пайдасыз хәм пайдалы суўлардан қуралған. Топырақ қурамындағы суўдың өсимлик ушын ансат өзлестирилиўи онын топырақтагы хәрекетшеңлигине байланыслы болады. Топырақ суўы хәрекетшеңлигин Секера методында анықлаў усы қолланбада берилген.
Шириндиге бай, аўыр саз топырақларда өсимлик, ушын пайдасыз суўлар көп болады. Қумлы топырақта өсимлик өзлестире алмайтуғын суўдың муғдары 100 г топырақта 1—2 г болса, аўыр саз топырақларда болса бул көрсеткиш 10—15 г шекем болыўы мумкин. Сондай-ақ, ҳар қыйылы механик қурамлы топырақлар суўды ҳар қыйылы муғдарда услап қалады. Аўыр саз топыраклар өзинен өтип атырған суўдың 70% шесин өзине сиңдирип қалса, қумақ топырақлар 30 — 40, қумлы топырақлар болса 20 — 25% ғана сиңдирип қалады.


8- Тема Топырактын суў режими.

Студентлерге ҳар қыйылы табиий - тарихий шараятта формаланған тийкарғы топырақ типлериниң, типшелариң суў режими, балансы, оның турлери ҳамде басқарыў жоллары, аҳмийети туўрысында билим бериў есапланады.

Топыракта суудын харекетин корсетиуши хадийселер жыйындысы,ягный топыракка суудын тусиуи хам онын сарыпланыуы онын суу режими, мугдары тарептен корсетилиуи болса топырактын суу балансы деп аталады. Топырактын суу балансы дегенде малим уакыт ишинде суу жыйындысынын озгериуи, топыракка к.елетугын суудын тусиуи хам сарыпланыуы тусиниледи.Ыгаллык коефицентинин хауадагы пуу сыяклы ыгаллыклар конденсиясы есабына толтырылыуы екинши дарежели ахмийетке ийе.Сизот сууы жузе жайласкан районларда сизот сууынан котерилетугын капилляр ыгаллык ----топырактагы ыгаллыктын ахмийетли дерек есапланады.Суугарылатугын дийханшылык шараятында болса топырактын ыгаллыгы берилетугын суу есабына толтырылады.
Топырактагы суу балансы Г.Н.Внсоцкий бойынша, томендеги елементлерден куралган
Суудын келиу дереги:
1.Жауынлар (жауын хам кар)
2.Пуу сыяклы суулардын топырактагы конденсиясы
3.Самал жардеминде шеттен алып келинген карлар
4.Топырак жузесинен (шеттен)суулардын келиуи
5.Грунт сууларынан келген агымлар
Сарыпланыуы
1.Тогай кыйы, олик калдыкларынын жауынлар менен ызгарланыуы
2.Самал жардеминде шетке алып кетилген карлар
3.Суудын топырактан парланыуы
4.Транспирация
5.Изей суу тускен суу.
Суугарылатугын жерлер ушын келиу дереклерине суугарылганда берилетугын суу мугдары хам косылады.Суу балансы жыл сайын озгерип турады.
Г.Н.Висоцкий бул корсеткишти итибарга алып, топырак катламларында хар дайымгы муз катламынын барлыгы яки жоклыгы, путин жыл дауамында топырактын кайсы калынлыктагы катламы суу менен бант болыуы хамде суудын бул трансформациясында томенге агыушы яки жокарыга котерилиуши суулардын кайсы бири ушын болыуы,суудын кирими хам сарыпланыуына карап суу режиминин торт тийкаргы типин аныклады.Булар жуылатугын, дауирлик жуылатугын, жуылмайтугын хам терлейтугын суулар.А.А.Роде суу режими классификациясын жане де рауажландырып, оган музлаган суу режими хам ирригацион суу режими типлерин косты.Музлаган суу режими батыс сууык областлар топыракларына тан.
Музлаган катламнын жазда онша шункыр емеслиги,су откезиушенлигин хам жаз дауиринде температуранын томенлиги хам жауынгершиликтин коплиги,пуланыу хам десукциянын кемлиги себепли топырак жыл бойы жуда игал болып турады.Жыл дауамында топырак—грунтынын теккана 0,4- 0,6 м катламы су алмасыныуы менен бант болады.Жуылатугын су режими тогайлык областларга тан,бул жерде жауын мугдары пуланыуга караганда тандир,бул жерде жауын мугдары игал болады,бул есе нураш хам топырак пайхан болыу процессинде пайда болады харекетшен онимлердин устки горизонтларынан томенге жуылып тусиуи себепши болады.Бул режимде топырак грунтынын жуда улкен катламында жауын – шашын суынын трансформациясы кузетиледи.Характерли тарепи сонда,топырактын вертикал профилинда бир жыл емес,балким коп жыллар дауамында томенге агыушы сулар устинлик етеди.Топырак катламындагы игаллык корсеткиши онын жокаргы болегинде осимликлерди солыу игаллыгы дарежесине жакын келмейди.Бул су режими озине тан топырак типин—гюдзол яки подзолласкан топыраклардын жузеге келиуинде ен тийкаргы фактор есапланады.
Дауирлик жуылатугын су режими тогай—дала тегисликлеринин томен жерлериндеги ишкарсызланган кара топыраклар, жайлау топырак хам жайлау каштаны топыраклары ушын характерлидир.Бул режимде топырак,бахарде хам жаздын биринши
ярымында кар хам жауын сулары сондай ак атираптагы балентликлерден агып келген сулар терен игалланады.Жер бетиндеги сулар кобинше сизот суларга барып косылады хам дауирий рауиште топырактын терен болегин гана силтилейди.Кургакшыл ыссы айларда су котериледи.бул су режиминде хам сизот сулары шункурлыгына шекем болган катлам катнасады.Топырак вертикал игаллык корсеткиши толы игал сийымы дарежесинен осимликтин солыу игаллыгы корсеткиши ортасында шайкалып турады.Улыума алганда гуз,кыс бахар маусимлеринде топланган су жыйындысы мадений осимликлердин вегетациясы дауамында жетерли мугдарда суу менен тамийнлейди.
Жуылмайтугын суу режиминде дала,кургак дала хам зоналарындагы сизот суулар шукурда жайласкан хам де олардын топырагы кургак климатлы топыракларга тан.Бул суу режиминде топырак катламы бастан аяк ыгалланбайды.Топыраклар жауын мугдарына карап, шоллерде 10-40см ден боз зоналы топыракта!-2м ге дейин хам кара топыраклы зонада 2-4м ге ыгалланады.Улыума бул суу режиминде катнаскан суулар сизот суулары менен бирлеспейди.
Жауын-шашын мугдары кем болганлыгы себепли топырак устки катламы (1-1,5м )суу алмасыуы менен бант болады.Ыгаллык корсеткиши ДНС ден УСН ортасында тербелип турады.УСН менен характерленетугын катлам 0-40см ди курап, адетте жаз айларында (июнь-август )гузетиледи.Табийий ыгаллык пенен усы майданлар таийинленген,бул майданларда кургакшылык кауипи кутиледи.
Терлейтуғын суў режими изей суўлары жоқары жайласқан топырақларға тән есапланады. Бунда жаўын —шашын ҳәм изей суўлары тийкарғы дерек есапланады. Изей суўы ҳар дайым жоқары жайласқанда топырақ ҳамме ўақыт ығал ҳалда турады, бир қанша шуқыррақ жайласқанда болса, изей суўы жоқары болған ўақытта ғана капиллярлар арқалы ығал келип турады. Изей суў пасейгенде капиллярлардан ығаллық пүткиллей көтерилмей қояды яки жуда кем көтериледи топырақ белгили шуқырлыкка шекем қеўип қалады. Бул суў режиминде парлаңыў хәм транспирацияға жаўын суўынан көре көбирек суў сарп болады. Усындай майданлар табиий ығаллық пенен жуда төмен дарежеде тәминленген болады. Сонын ушын да топырақтагы ығаллық көрсеткиши тийкарынан изей суўларынан келетуғын капилляр суўлар есабына өзгариб барады. Егерде изей суў шуқыр жайласқан болса топырақтын ығаллығы ЎСН дәрежесинен де төмен тусип, МГ көрсеткишине жақын келип қалады. Бундай шараятта топырақ қурғақшылығы жүзеге келеди.