KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§4. Ja’miyettin’ ruwxiy turmisi
Ruwxiy turmistm’ sotsialliq ta’biyatt ha’m mazmum. Ja’miycttin’ ruwxiy turmisi obektivlik, individualhqtan u’stin bolg’an realliq bizge qarsi turatug’in predmetlik haqiyqatliq tu’rinde emes, al o’zimizde o’mir su’retug’in, adam shaxsinin’ ajiralmas bo’legi tu’rindcgi realhqti an’latadi. Bul jerde da’rha’l ko’z aldimizg’a qarama-qarsiliq taslanadi. Bir ta’repten idealhq, ruwx o’zinshe, adamnan tisqarida jasamaydi, ekinshi ta’repten, olar individualhqtan u’stin turadi, uhwmahqqa, obektivlikke iye, yag’niy adamnan g’a’rezsiz boladi. Shinliq. jaqsihq, suliwhq siyaqli idealhq baslamalardin’ ko’rsetilgen tu’siniksiz statusi «ruwx problcmasmin’» tiykann quraydi.
Ruwxiy turmisqa filosofiyaliq analiz a’yyemgi da’wirdcn bcrilip baslandi. Ruwx problemasin fundamental da’rejede izertlegen oyshillardin’ biri a’yyemgi grek filosofi Platon boldi. Onin’ filosofiyasinda bclgisiz idcalliq baslama amq sistemalasqan, ierarxiyaliq strukturag’a iye boladi, ol du’nyanin’ tiykann quraydi lia’m oni o’zinshe «uslap» turadi. Idealhq baslama birinshi tiykar bolip, al materialliq du’nya ideyalardin’ ko’len’kesin an’latadi. Ku’ndelikli o’zgcrmcli ha’m jetik emes du’nyada Platon jetiklikti, turaqhhqti, absolyutti izlep baslaydi ha’m oni ideyalar du’nyasinda tabadi. Platon ta’limatinda ideyalar o’z betinshe jasaydi. Idealhq du’nyani analizlew, tu’siniklerdi amqlaw, olardi bo’liw, materialliq du’nya menen sahstinw, olardi tu’siniw jollann izlew onin’ filosofiyag’a qosqan u’lesin ko’rsetedi. Eger filosofiyaliq pikir ju’rgiziwdi tu’siniklerdi, kategoriyalardi «ko’riw» dcp ahp qarasaq, onda Platondi waqitliq o’lshemde de, oydin’ tcrcn’ligi jag’inan da birinshi filosof dep aytiwimizg’a boladi. Sol sebepli ko’pshilik alimlar Platonnan keyingi filosofiya tariyxin «Platong’a berilgen ken’eytilgen tu’sindirme» dep amqlaydi.
Orta a’sirlerge kelip Platon liniyasi o’z rawajlaniwina iye boldi.Bul da’wirde dinde ruwxtin’ roli absolyutlestirilip jiberildi, quday ruwxiy baslama sipatinda ahp qaraldi. Ruwxtin’ qudayhq mazmumnm’ sebcplcrin da’lillemey, al om berilgen sipatinda qabil aliw kerek degen postulatti alg’a su’rdi.
Orta a’sirlerdin’ son’i ha’m jan’a da’wirdin’ basi filosofiyaliq postulatlardin’ almasiwi menen xarakterlendi. Qudayhq aqildin’ avtoritetinin’ ormna adamzat aqili avtoriteti qoyildi. XVIII a’sirdin’ filosof-oyshillan «Du’nyani aqil basqaradi» degen lozungke arqa su’yedi. Keyin ala, nemets klassikaliq filosofiyasi adamzat aqilmin’ real mu’mkinshiliklerin analizlep, onin’ dialektikahq qarsi- liqqa iye ekenligin da’lillep, ruwx evolyutsiyasinin’ tariyxin do’retiwge unndi.
Adamzat aqilmin’ payda boliwi ha’m onin’ evolyutsiyasinin’ ha’reketke keltiriwshi ku’shleri haqqinda problemani qoyiwda ha’m sheshiwde K.Markstin’ ta’limati da belgili da’rejede a’hmiyetke iye boldi. Onin’ tariyxti materialistlik tu’sindiriw kontseptsiyasmin’ mazmunliq deregin ja’miyetlik sanamn’ ja’miyetlik bolmistan g’a’rezli 1 igi ideyasi quradi. Biraq bunday ratsionalistlik filsofiya uzaq waqit u’stemlik ete almadi. XIX a’sirdin’ aqinnda filosofiyaliq pikir ju’rgiziwdin’ jan’a liniyasi—irratsionalizmge tiykarlang’an klassikaliq emes filosofiya payda boladi. Bul jolda ko’plegen shinhqlar ashildi, biraq biz ko’terip atirg’an problemamn’ ontologiyahq ha’m gnoseologiyaliq statusi o’z sheshimine iye bolmadi.
Ja’miyettin’ ruwxiy turmisi problemasimn’ negizleri adamnin’ o’zinin’ materialliq-ruwxiy ta’biyatimn’ ekilik ma’nige iye boliwi menen baylamsli. Adam bolmisinin’ ruwxiy ta’repi onin’ obektivlik du’nyani sa’wlclendiriwinin’ o’zgeshe formasi, bul du’nyadag’i oricntatsiyasmin’ qosimsha usili sipatindag’i a’meliy iskerligi tiykarinda payda boladi. Ruwxtin’ adamnin’ a’meliy iskerligi menen genetikahq baylamsi hesh waqitta u’zilmeydi. Sebebi abstraktlik oylaw bizin’ ta’biyathq uqiphhg’imiz emes. Ol biologiyaliq jaqtan na’sillikke iye emes, al individtin’ o’zgeshe sotsialliq turmis obrazina ha’m iskerligine iykemlesiw protsesinde qa’liplesedi.
Adam oylawi ma’nisi jaqtan predmetlik iskerlikti beredi, biraq ol seziwlikke iye real predmetlcr menen iske asirilmaydi, al olardin’ idealliq belgileri, simvollari, obrazlari h.b. arqali iske asinladi. Basqasha aytqanda, barhq oylaw operatsiyalan sirtqi predmetlik ha’rcketlerdi ishki idealliq plang’a o’tkeriw na’tiyjesinde qa’liplesedi. Bul jag’day taza subektivlik adam ruwxiyhg’min’ obektivlik tiykann do’retedi.
Egerde adamnin’ a’meliy iskerligi obektiv du’nyanin’ mzamlan boyinsha do’retilse, onda bizin’ ruwxiy iskerligimizde bul du’nyanm’ mzamlanna tiykarlaniwi tiyis. Bul jerde idealliq ha’m materialhqtin’ toliq birdeyligi haqqinda so’z etip atirg’ammiz joq, al olardin’ tiykarg’i momentlerinin’ sa’ykes keliwi diqqatqa almbaqta. Adam ta’repinen do’retiletug’in tu’siniklerdin’, obrazlardin’, dogmalardin’ idealliq du’nyasi avtonomhqqa iye boladi. Ol materialliq du’nya- dan qashiqlap ketiwi de, o’zin absolyut o’zlikke iye dep te ahp qarawi mu’mkin. Biraq o’zinin’ materialliq tiykannan ruwxtohg’i menen bo’linip kete almaydi. Sebebi og’an eki jag’day kesent beredi: omn’ matcrialhq kelip shig’iwi, adamnin’ materialliq iskerliginin’ tuwindisi boliwi ha’m ruwxtin’ tiykarg’i funktsiyasin—adamnin’ bul du’nyadag’i orientatsiyasmin’ atqanwi. Bunday orientatsiyam jog’altip aliw ruwxtin’ o’limin an’latadi.
Bug’an qosimsha, ruwxta tag’i bir obektivlilik tiykar bar. Ruwxiy iskerliktin’ ha’r qiyli jemisleri—ideyalar, normalar, idcallar h.b.—payda bolip ha’m o’zinin’ a’meliy a’hmiyetin da’Iillep, adamzattin’ sotsialhq yadmda sheksiz ko’p waqit saqlanadi.Biraq a’wladtan a’wladqa o’tip otinw ushin qa’legen ruwxiy mazmun materiallasiwi, predmetke—belgi, simvol, ses h.b. aylamwi tiyis. idealliqtin’ bunday prednietlesiwi omn’ obektivlesiwin an’latadi. Bunday jan’a «ta’biyattan joqan» realliq jekke adamnan bo’linedi ha’m og’an qatnasta, basqa a’wladlarg’a qatnasta qanday da bir obektivlik, yag’niy konkret adamlardin’ sanasinan g’a’rezsiz, biraq olardan tisqanda o’mir su’rmeytug’in mazmundi an’latadi. Adamlardin’ qatnas qurallan, tiller, logikaliq oylaw qag’iydalan, suliwhq, a’dillik, shinliq h.b. haqqindag’i ko’zqaraslar oylaw formalarina aylanadi, olarg’a iykemlesiw adamnin’ sotsiallasiw protsesinin’, yag’my olar ta’repinen ma’deniyattin’ tiykarg’i normalarin o’zlestiriwdin’ ncgizin quraydi.
Adamzattin’ ruwxiy turmisi materialliq o’mirge tiykarlang’anhg’i sebepli omn’ strukturasi logikag’a qarsi keledi: ruwxiy talap, mwxiy ma’p, ruwxiy iskerlik, bul iskerlik ta’repinen o’ndirilgen ruwxiy bahahqlar, ruwxiy talaplardi qanaatlandinw h.b. Bug’an qosimsha, ruwxiy iskerliktin’ ha’m omn’ jemislerinin’ barboliwi za’ru’rli tu’rde ja’miyetlik qatnaslardm’ o’zgeshe tegin (estetikahq, diniy, a’dep-ikramhhq h.b.) payda etedi.
Biraq adam o’mirinin’ materialliq ha’m idealliq ta’replerinin’ sho’lkem- lesiwinin’ sirtqi uqsashg’i olar arasindag’i bar printsi pial ayirmashihqti biykar- lamawi tiyis. Misal ushin, bizlerdin’ ruwxiy talaplanmizdin’ materialhqtan parqi sonda, olar bizgc biologiyaliq jaqtan, adamg’a tiykannan tuwilg’annan baslap berilmegen. Bul olardin’ obektivliligin biykarlamaydi, biraq obektivlilik sotsialliq xarakterge iye boladi. individtin’ ma’deniyattin’ belgi-simvolliq du’nyasin o’zlestiriwdegi talabi ol ushin obektivlik za’ru’rlik xarakterge iye, o’ytkeni olsiz adam bohwdan qalasan’. Biraq bul talap o’zliginen ta’biyiy jaqtan payda bolmaydi. Ol individtin’ sotsialhq qorshag’an ortalig’i menen uzaq dawametken ta'rbiya ha’m bilimlendiriw protsesinde qa’li plesedi ha’m rawajlanadi.
Aytiwimiz kerek, da’slebinde ja’miyet adamda onin’ sotsiallasiwin ta’miyin- leytug’m en’ elementar ruwxiy talaplardi tikkeley qa’li plestiredi. Joqarg’i ta’rtiptegi ruwxiy talaplardi bolsa (du’nyaju’zlik ma’deniyattm’ bayhqlarm o’zlestiriwde, a’sirese olardi do’retiwge qatnasiwda) ja’miyet qiya, individlerdin’ ruwxiy o’z betinshe rawajlaniwinda orientir xizmetin atqanwshi ruwxiy bahahqlar sistemasi arqali qa’liplestiriwi mu’mkin.
Ruwxiy talaplardin’ tag’ida bir o’zgesheligi—olardin’ sheklenbegen xarak­terge iye bohwinda. Ruwx talaplannin’ o’siwinin’ shegi joq desek qa’telespeymiz. Bunday o’siwdin’ ta’biyiy sheklewshileri retinde adamzat ta’repinen toplang’an ruwxiy bahahqlardin’ ko’lemi ha’m de ha’r bir adamnin’ bul bahahqlardi ko’beytiwge qatnasiw tilegi g’ana bola aladi.
Ruwxiy tarawda adamlar arasindag’i qatnasiqlar qa’li plcsetug’in ruwxiy bahahqlar bolsa ha’r qiyli ruwxiy sho’lkemlerdin’ (ideyalar, normalar, obrazlar, dogmalar h.b.) sotsioma’deniy a’hmiyetine diqqat awdaradi. A’dette adamlardin’ bahaliq ko’zqaraslarmda qanday da bir ko’rsetpe-bahahq element qatnasadi.
Ruwxiy bahaliqlarda adamnin’ o’zinin’ ja’miyetlik ta’biyati, onin’ bolmisinin’ jag’daylan ja’mlenedi. Ol ja’miyetlik sana ta’repinen ja’miyettin’ rawajlaniwinm’ obektiv tendentsiyalann sa’wlelendiriwdin’ o’zgeshe formasi bolip tabiladi. Go’zzalhq ha’m kelbetsizlik, jaqsihq ha’m jamanhq, a’dillik, shinliq h.b. tu’siniklerde adamzat bar realhqqa o’zinin’ qatnasin sa’wlelendiredi ha’m og’an qunw kerek bolg’an qanday da bir ja’miyettin’ idealhq halatin qarsi qoyadi. Qa’legen ideal ha’mme waqitta haqiyqatliqtan u’stin turadi, o’zinde maqset, u’mit boliw kerek mazmundi (doljnoe) ahp ju’redi. Usinday mazmun og’an hesh na’rseden g’a’rezsiz bolg’an idealhq tiykardin’ tu’rin beredi. Bul ideallastinwlardin’ jerlik negizleri, a’dette, jasirin, burmalang’an tu’rde boladi. Egerde ja’miyettin’ rawajlaniwinm’ ta'biyiy-tariyxiy protsesi ha’m onin’ idealhq sa’wlesi sa’ykes kelse,onda hesh qanday qa’wip bolmag’an bolar edi. Biraq bunday jag’day ha’mme waqitta bola bermeydi. Ayirim jag’daylarda bir tariyxiy da’wir ta’repinen tuwilg’an idealhq normalar o’zlerinin’ ma’nisi izsiz jog’alg’an basqa da’wirdin’ haqiyqatlig’ina qarsi tunwi mu’mkin. Bunday jag’day keskin ruwxiy qarama-qarsihq da’wirinin’, ideologiyahq gu’rcslcrdin’ kirip kelgenligin ko’rsetedi.
Ruwxiy o’ndiris dep kvalifikatsiyah aqil miyneti menen professional da’rejede shug’illanatug’in adamlardin’ arnawh toparlan ta’repinen iske asatug’in o’zgeshe ja’miyetlik formadag’i sanamn’ o’ndirisine aytamiz. Ruwxiy o'ndiristin’ na’tiyjesi retinde keminde u’sh na’rse ahp qaraladi. Birinshiden, ideyalar, teoriyalar, obrazlar, ruwxiy bahahqlar. Ekinshiden, individlerdin’ ruwxiy ja'miyctlik baylamslan. U’shinshiden, adamnin’ o’zi, sebebi ol ruwxiy maqluqat ta bolip tabiladi.
Ruwxiy o’ndiris strukturaliq jaqtan haqiyqatliqti o'zlestiriwdin’ u’sh tiykarg’i tu’rine bo’linedi: ilimiy, estetikaliq, diniy. Bul keltirilgen ruwxiy o’ndiristin’ tu’rleri filosofiyaliq a’debiyatlarda ken’ tarqalg’an ja’miyetlik sanamn’ alti formasi (siyasat, huqiq, moral, ko’rkem o’ner, ilim, din) menen sa’ykes emes. Siyasat, huqiq ha’m moral ruwxiy o’ndiris tarawlan retinde de ahp qaralmaydi. Sebebi moral professionallardin’, ideologlardin’ do’retpesi emes.
Siyasat ha’m huqiq bolsa ruwxiy o’ndiriske kirmeydi, sebebi siyasiy ha’m huqiqiy iskerlik na’tiyjesinde do’retilgen individlerdin’ja’miyetlik baylamslan tiykannan ruwxiy bola almaydi. Ja’miyette baylams ha’m qatnaslardin’ ha’r qiyli tu’rleri o’mir su’redi, biraq olardin’ ishinen tiykarg’i ekewin bo’lip ko’rsetiwge boladi. Olar materialliq ha’m ruwxiy qatnaslar bolip tabiladi. Olardin’ ekewi de adamlar arasmdag’i qatnaslardin’ ha’m baylamslardin’ tiykann beredi. Qatnaslardin’ subcktleri retinde adamlar ahp qaraladi. Bul eki qatnastin’ bash ayirmashihg’i olardin’ tiykarinda jaylasqan, yag’niy nege qatnasta olar qa’liplesedi degen tiykarda jatir. Eger bul tiykar materialliq bolsa, onda qatnas ta materialliq boladi, eger bul tiykar ideya, tu’sinik, obraz bolsa, onda qatnas ruwxiy boladi.
Usig’an baylamsli, adamlar arasmdag’i siyasiy ha’m huqiqiy qatnaslar birinshi gczekte ma’mleketlik ha’kimiyat haqqmdag’i tu’sinikke baylamsli emes, al real ma’mlekctlik ha’kimiyatqa baylamsli qa’liplesedi.Ma’mleket o’zinin’ apparati, armiyasi, sudi h.b. menen materialliq qubihsti beredi. Sol sebepli siyasiy, huqiqiy qatnaslar tiykannan materialliq xarakterge iye boladi.
Solay etip ruwxiy o’ndiriske ne kiredi degcn sorawg’a, haqiyqatliqti men’geriwdin’ u’sh tu’rin (ilimiy, estetikaliq, diniy) kirgizemiz. Bul jerde taza tu’rindegi ideyalardin’, obrazlardin’, eleslerdin’, olarg’a sa’ykes adamlar arasmdag’i baylams ha’m qatnaslardin’ o’ndiriliwi so’zsiz. Bul haqiyqatliqti men’geriwdin' u’sh tu’rinin’ ha’r biri o’zinin’, o’zgeshe, qaytaianbaytug’in pu’tin du’nyasin do’retedi. Olardin’ ha’r birinde haqiyqathq toliq bir pu’tinlik tu’rinde sa’wlelenedi.
Ruwxiy o’ndiristin’ materialliq o’ndiristen parqi, spetsifikasi nede?
Birinshi gezekte onin’ aqirg’i jemisi retinde aynqsha qa’siyetlergc iye bolg’an idealhq sho’lkemlerdin’ alip qaraliwinda. En’ baslisi—olardi paydalaniwdin’ en’ uliwmahq xarakterge iye boliwinda. Qa’legen ruwxiy bahaliq idealda ha’mmenin’ bayhg’i boliwi mu’mkin.
Solay etip, materialliq ha’m ruwxiy bayhqlar printsipial da’rejede bir birinen panqlanadi, usig’an baylamsli ruwxiy bayhqlardi o’ndiriw protsesinde qa’liplesetug’m adamlar arasindag’i qatnaslar da materialliq o’ndiris qatnaslarman panqlanadi.
«Miynet barliq bayliqtin’ negizi» degen urandi ruwxiy bayliqqa da qollaniwg’a boladi. Bul bayliqti do'retetug’in miynet o’zine ta’n o’zgesheliklerge iye. Olardin’ en’ bashsi—miynettin’ uliwmaliq xarakterge iye boliwinda. Ruwxiy miynet—uhwmahq miynet bolip tabiladi. Ol berilgen miynettin’ tek g’ana zamanlaslar menen kooperatsiyada (birlikte) iske asip qoymay, al anaw yaki minaw problemag’a qashandur qatnasta bolg’an o’tmishtegiler menen birgelikte de iske asatug’mhg’in an’latadi.
Aqil miynetinin’jekke xizmetkerinin’ ku’shi o’zinin’ shegarasinda adamzatti birden bayitiw mu’mkinshiligine iye. Yag’my ruwxiy miynettin’ na’tiyjeliligin (effektivliligin) materialliq miynettin’ na’tiyjeliligi (effektivliligi) menen hesh qashan sahstinp bolmaydi.
Ruwxiy miynettin’ uhwmahq xarakterge iye boliwi ja’miyetlik o’ndiris qatnasiwshilannm’ uliwma massasi ishinde aqil miyneti xizmetkerlerinin’ az boliwin ta’miyinleydi. Bir ta’repten, ja’miyet materialliq bayliqlardi—jasaw qurallann o’ndirmeytug’in ko’p adamlardi saqlay aliw mu’mkinshiligine iye emes, al ekinshi ta’repten—ja’miyetke asa ketken ko’ptin’ dc keregi joq. Sebebi ruwxiy miynet jemisleri aldinnan ja’miyetlik bolip sanaladi. Olar individual paydalaniwg’a mo’lsherlenbegen. Usi jerde ruwxiy miynettin’ tiykarg’i qarama- qarsihg’i payda boladi. Mazmum jag’inan uliwma bolg’an ruwxiy miynet individual, jeke obrazda iske asinladi. Ha’tteki ha’zirgi ku’nde de, ruwxiy miynettin’ joqan da’rejede bo’listiriliwinde de, ol tiykannan individual bolip qala beredi. Ruwxiy tarawdag’i alg’a ilgerilewler bir yamasa bir neshe ilimpazlar, ko’rkem o’ner xizmetkerleri h.b. ta’repinen iske asinladi.
Ruwxiy o’ndiristin’ tag’ida bir o’zgesheligi onda paydalamlatug’in «miynet qurallann» (ideyalar, obrazlar, dogmalar) olardin’ idealhq xarakterge iye bohwina baylanisii tikkeley o’ndiriwshiden bo’lip ahp qarawg’a bolmawinda (misali ushin, konfiskatsiyalaw, birewge o’tkeriw h.b.). Ruwxiy o’ndiristin’ ku’shi jekke adamnin’ intellektinin’ ku’shin beredi. Sol sebepli ruwxiy o’ndiriste ha’mme na’rse do’retiwshi individualhqta ja’mlengen boladi. Onda ruwxiy o’ndiristin’ tiykarg’i qarama-qarsihg’i: ruwxiy miynet qurallarmin’ mazmunhq jaqtan uhwmahqqa iye boliwi ha’m olardin’ individual da’rejede qollamhwi o’z sa’wlesin tabadi.
Solay etip, ruwxiy iskerlik o’zin-o’zi bahalawg’a iye ha’m ol na’tiyjege biyg’a’rez tu’rde a’hmiyetke iye boladi. Ruwxiy bahahqlardi o’ndiriwdin’ jekke individual usili ha’m olardi o’zlestiriwdin’ ja’miyetlik xarakterinin’ sa’ykes kelmewi ruwxiy o’ndiristin’ rawajlaniwinm’ ha’reketke keltiriwshi ku’shi bolip tabiladi.
ilim bilimler sistemasi ha’m ruwxiy o’ndiris tarawi sipatinda. Ruwxiy o’ndiristin’ a’hmiyetli tu’ri sipatinda bilimlerdin’ belgili sistemasi, turaqli sotsialhq institut sipatindag’i ilim ahp qaraladi.
ilim en’ aldi menen haqiyqatliqti sistemalasqan tu’rde biliwdi, omn’ a’hmivetli ha’m mzamli ta’replerin tu’sinik, kategoriya, nizamlardin’ h.b. abstraktlik-logikaliq formasmda qayta tiklewdi an’latadi. ilim ruwxiy o’ndiristin’ basqa tarawlari siyaqli real du’nyag’a parallel obektiv du’nyanm’ tiykarg’i qa’siyetleri ha’m nizamhqlari sa’wlelengen idealliq du’nyani do’retcdi.
ilimiy biliwdin’ tiykarg’i belgilerine to’mendegiler kiredi:

•