KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§5. Ja’miyet ha’m tariyx. Tariyx filosofiyasi
Joqanda aytip o’tkenimizdey, qa’legen a’hmiyetke iye ja’miyetlik qubilistin’ tiykarm ha’m sotsialliq rolin om barliq ja’miyettin’ rawajlaniwi menen birlikte, uhwma adamzat tariyxi shegarasinda izertlesek g’ana tu’sine alamiz. Usig’an baylamsli barliq adamzat tariyxina tiyisli sorawlar payda boladi: Adamzattin’ rawajlamwinda qanday da bir maqset bar ma? Du’nya ju’zlik tariyx qay bag’darda ha’reket etpekte? Tariyx qanday da bir belgili ma’nige iye me? Uliwma tariyxtin’ rawajlamw bansinda O’zbekstanmn’ orm qanday?
Adamzattin’ tariyxiy evolyutsiyasinin’ perspektivalan menen baylamsli bul sorawlar ha’zirgi bunlis da’wirinde o’zgeshe aktualhqqa iye. Bu’gin tariyxti tu’siniw adamzat bolmisinin’ sirlann biliw menen baylamsli.
Tariyxtin’ maqsetin, ma’nisin izlew adamzattin’ sotsial-filosofiyahq oyinda o’zinin’ uzaq dawam etken evolyutsiyasina iye.

МММ
Sotsial-filosofiyahq oyda adamzat tariyxmin’ ma’nisin ha’m bag’darlamwin izertlewde o’z tu’sinigin bergen bir neshe usillardi sha’rtli tu’rde bo’lip

ko’rsetiwge boladi. Olar adamzat ta’repinen o’zinin’ bolnnsin ruwxiy tu’siniwde u’stemlik etiwshi paradigmalardi an’latti.
Birinshi gezekte, bunday usillardin’ biri retinde orta a’sirlerdc payda bolg’an tariyxtin’ diniy tu’sindirmesin ahp qarawg’a boladi. 01 tariyxiy protsestin’ birligin qudayliq baslamada ko’rdi. Qudayliq bolmis do’retiwshi substantsiya retinde barhq du’nyani jaratadi, al adamzat tariyxi bolsa «do’retilgen» bolmis retinde alip qaraladi. Tariyxti diniy tu’sindiriw esxatologiyaliq ideyam— du’nyanm’ son’i ideyasin—o’z ishine qamtiydi.
Birinshi ret adamzat tariyxin qudayliqtan bo’lip ko’rsetiwge urmg’an oyshil, italyah Neapolitan universitetinin’ ritorika professori Djambatista Viko boldi. 01 o’zinin’ «Osnovaniya novoy nauki ob obshcy prirode natsiy» (1975) degen miynetinde adamlardin’ ja’miyetlik ta’biyatina tiykarlamp adamzat tariyxinin’ ishki sebeplerin izleydi.
Adam talaplarm sheklewdegi qudaydin’ rolin biykarlamay, ol tariyxtin’ ina’nisin ta’biyiy za’ru’rlik (hesh waqitta sebep ha’m na’tiyjelerdin’ buzilmaytug’in ta’rtibi) tu’sinigi menen baylamstiradi. Bul ta’biyiy ta’rtip barliq xaliqlardin’ ha’m milletlerdin’ izbe-izlikte rawajlamwin amqlaydi. Olar bir jol menen, izbe-iz u’sh a’sirdi basip o’tedi: qudaylar a’siri (balaliq), batirlar a’siri (jasliq), adamlar a’siri (er jetkenlik). Ar-namis, aqil, minnet adamlar arasindag’i qatnasti retlestiretug’m rawajlamwdin’joqarg’i basqishina erisip, adamzat milletti tiklew arqali o’z jolm qaytadan baslaydi¹.
Viko ta’repinen qoyilg’an adamzatti tariyxiy tu’siniw problemasi Frantsuz Ag’artiwshihg’inin’ jan’a evropahq da’stu’rlerinde o’z rawajlamwin dawam ettirdi. Volter ta’repinen birinshi ret kirgizilgen «tariyx filosofiyasi» adamnin’ aqil ta’biyatimn’ rawajlamwi ha’m evolyutsiyasi menen baylanisli o’zgeshe predmetlik realliq sipatinda tariyxti filosofiyaliq tu’siniwge bag’darladi.
Volterden keyin J. J.Russo adamnm’ ta’biyiy aqilliq ta’biyatina tiykarlamp tariyxti teoriyaliq jaqtan izertlewge unndi. Usilaymsha adamzat tariyxinin’ ma’nisin ha’m bag’dann tu’sindiriwge ag’artiwshihq usildin’ o’zgesheligi qa’li plese basladi. Bul o’zgeshelik tariyxtin’ tiykarhq mazmunmm’ adam aqihmn’ progresi menen gu’zetiletug’inm ko’rsetti. Og’an sa’ykes adamzat tariyxi bul progrestin’ basqishlardag’i ha’reketi sipatinda ahp qaraldi.
Bul progressiv usil o’zinin’ ayqin sa’wlesin M.Kondorsenin’ «Eskiz isto- risheskoy kartini progressa shelovesheskogo razuma» (1974) degen miynetinde tapti. 01 progressti adamzattin’ shinhqqa ha’m baxitqa qaray u’zliksiz ha’reketin ta’miyinleytug’in adamzat tariyxinin’ tiykarg’i tendentsiyasi sipatinda ahp qaradi.
Kondorse adamzat tariyxinda 10 da’wirdi bo’lip ko’rsetedi.Olardin’ bir birinen parqin ko’rsetiwshi o’lshem retinde adam aqilin jetilistiriw tabislan, omn’ toliq erkinlikke erisiwi ahp qaraldi.
Kondorse o’zinin' progress ideyasin basqanwshilardi bilimlendiriw menen emes, al individlerdin’, xaliqlardm’, milletlerdin' massaliq ha’reketi menen baylanistiradi. Olardin’ texnikag’a, ilimiy ashiliwlarg’a, moralhq normalardi, siyasiy ha’m huqiqiy institutlardi jetilistiriwge tiykarlanip rawajlamwdin’joqan basqishina ko’teriletug'inhg’in aytti.
Biraq adamzat teginin’ keleshckte baxith halatqa crisiwi, Kondorsenin’ pikirinshe, u’sh problemani—milletler arasindag’i ten’sizlikti saplastinwdi, ha’r qiyli klasslar arasindag’i tcn'liktin’ progresin, adamdi haqiyqiy jetilistiriwdi— sheshkcnnen keyin iske asiwi mu’mkin¹.
Kondorsenin’ tariyxiy optimizmi ncmets ag’artiwshihg’i wa’killeri ta’repi- nen sipayihq penen qabil etildi. Kanttin’ pikirinshe, tariyx bir pu’tinlik ha’m birlik sipatinda hesh qashan ta’jiriybedc berilmeydi. Sol sebepli tariyxtin’ ma’nisin tu’siniwde tariyxtin’ «basina» emes, al «son’ina», ku’tiletug’in na’tiy- jelcrge tiykarlaniwinnz tiyis.
«ideya vseobshey istorii vo vsemirno-grajdanskom plane» (1784) degen maqalasinda Kant uliwma huqiqiy puqarahq ja’miyetti ornatiwda adamzattin’ sheshiwi kerek bolg’an qiymshihqti payda etetug’in tog’iz jag’daydi alg’a su’redi. 01 problemalardin’ arasinda en’ a’hmiyetlileri retinde puqaramn’ maksimal da’rejedegi erkinligin ma’jbu’rlew menen u’ylestiriw, ma’mleketler arasinda nizamg’a uqsas sirtqi qatnaslardi ornatiw, adamlardin’ barliq uqiplann rawajlandinw ha’m jetilistiriwdi ahp qarawg’a boladi¹. Bul aytilg’an Kanttin’ ratsionalistlik, kosmopolitlik konstruktsiyasin nemets oyshili i.Gerder qayta oylamp ko’riwge ha’reket etti. Onin’ kontseptsiyasina sa’ykes barliq tariyxiy waqiyalar ten’dey bahahqqa iye, olar basqaiar ushin cmes, al o’zlcri ushin, ma’dcniy da’stu'rlerge ha’m organikahq ku’shke tiykarlang’an halda iske asadi. Sol sebepli tariyxtin’ en' kcyingi maqseti—adamzattin’ altin a’siri—haqqmdag’i ta’limatti tariyxiy protsesti izertlewge qollaniwg’a bolmaydi. «Adamlardin’ barliq a’wladlari keyingi a’wlad ushin o’mir su’redi» dep oylaw aqilg’a say kele me degen sorawdi Gerder alg’a su’redi².
Tariyxiy protsestin’ uliwma bag’darlamwimn’ ag’artiwshihq ideyasin— adamdi ta’rbiyalaw ha’m jetilistiriwdi saqlay otirip, Gerder ma’deniyattm’ tariyxiy formalarimn’ ko’p tu’rliligine diqqat awdaradi.
Ma’deniyattm’ ko’p tu’rliligi du’nya ju’zlik tariyxtin’ «ha’reketinin’ garmoniyasm» do’retedi, ol adamzat birliklerinin’ ha’m da’stu'rlerinin’ rawaj- lamwinin’ bir pu’tin shinjinn beredi ha’m bul shinjirda ha’r bir zveno o’zinen aldin’g’i ha'm keyingi zvenolar menen baylanisqan boladi. Usilayinsha Ger- derde tariyxtin’ ma’nisin tu’siniwge jan’asha usil—istoritsizm tuwiladi.
istoritsizm o’zinin’ fundamental da'lilin Gcgcldin’ tariyx filosofiyasinda tabadi. Du’nya ju’zlik tariyx Gegelde «du’nya ju’zlik ruwxtin’ aqilli, za’ru’rli ko’riniwin» an’latadi. Bul ruwx o’zinin’ birden-bir ta’biyatin du’nya ju’zlik bar bolmista ko’rsetedi ha’m ol rawajlamw bansinda bir neshe basqishlardi basip o’tedi. O’zinin’ en’ aqirg’i maqseti retinde erkinlikti tu’siniwdi, onin' haqiyqatliqta iske asiwin alip qaraydi.
Gegel de, Kant siyaqli, du’nya ju’zlik tariyxtin’ «Baxit arenasi emesligin» aytadi. Onda talaplarjamanliqqa ha’m gu’llenip atirg’an ma’mleketlerdin’ o’liwine ahp keliwshi egoizmdi qanaatlandinw u’stemlik etedi.
Gegeldin’ istoritsizmi eki tiykarg’i printsi pti o’z ishine qamtiydi.Birinshisi— tariyxtin’ substantsiallig’in moymlaw, onda tiykarg’i substantsiya retinde «sheksiz formag’a», «sheksiz mazmung’a», «sheksiz qu’diretke» iye aqildin’ ahp qarahwi. Ekinshisi—tariyxiy protsestin’ pu’tinligin ha’m teleologiyasin moyinlaw, du’nya ju’zlik tariyxtin’ keyingi maqsetin ruwxtin’ o’z erkinligin tu’siniw dep amqlaw.
Gegel fiiosofiyasinin’ usi printsi pleri XIX a’sirdin’ aqiri—XX a’sirdin’ baslannda N.Danilevskiy, O.Shpengler, A.Toynbi, P.Sorokinnin’ kontseptsiya- larinda o’z sa’wlesin tapqan, tariyxti tu’sindiriwge qa’liplesken jan’a ma’deniyathq usilda negativ reaktsiyam payda etti desek qa’telespeymiz.
Ma’deniyathq usildin’ en’ uhwma xarakterli belgileri sipatinda ja’miyetlik progresstin’ qatan’, evropotsentrlik, bir siziqh sxemasin jaqtirmawshihqti, ma’deniyat ha’m tsivilizatsiyamn’ ko’pliginin’ o’mir su’riwin moyinlawdi, olardin’ lokalhhg’in ha’m ha’r qiyli sapasm ta’n aliwdi, ma’deniyatlardin’ qa’liplesiw ha’m rawajlamw tariyxin tu’sindiriwge biologiyahq, antropologiyahq h.b. sxemalardi engiziwdi ahp qarawg’a boladi.
Bul usildin’ tiykann sahwshilardin’ biri—rus alimi N.Danilevskiydin’ ta’limatma toqtap o’tcyik. N.Danilevskiy tariyxtin’ rawajlamwin ta’biyiy protses sipatinda ahp qarap, rawajlamwdin’ tiykarg’i ma’deniy-tariyxiy tiplerin (egipetlik, qitayliq, hindistanhq, iranliq, evreylik, greklik, rimlik, araviylik, evropahq) bo’lip ko’rsetedi¹ .Usi tiykarg’i tipier adamzat tariyximn’rawaj- lamwin aniqladi. Olardin’ ayinmlan basqalar menen kontaktke tu’spey lokal da’rejede rawajlandi (misali, qitayliq). Sol sebepli olar tariyxiy rawajlamwdin’ tendcntsiyalanna sezilerlik da’rejede ta’sirin tiygizbedi. Al basqalan bolsa kommunikatsiya ha’m miyrashqtin’ ja’rdeminde basqa tipler menen o’z ara baylanista bolip, adamzattin’ rawajlamwinm’ magistral jollarm aniqladi. Onin’ ayqin misali retinde uliwma evropahq tiptin’ qa’liplesiwin bu’gingi ku’nge shekem amqlag’an greklik ti pti alip qarawg’a boladi.
Danilevskiydin’ ja’miyetlik progresstin’ evropotsentrlik bir siziqh sxemasina bolg’an sinli qatnasi nemets oyshili, «O’mir fiiosofiyasinin’” wa’kili
O.Shpenglerdin’ esxatologiyahq eskeitpelerinde o’zinin’ o’zgeshe dawamin tapti.
01 o’zinin’ belgili «Zakat Evropi» (1918) degen kitabinda istoritsizmnin’ ha’m tariyxtin’ ma’nisin evropotsenlrlik tu’siniwdin’ tiykarlarin radikal tu’rde qayta ko'rip shiqti. Batis ma’deniyatimn’, omn’ janinin’ ldirawmin’, qulawimn’ ha’m tsivilizatsiyag’a o’tiwinin’ ishki mexanizmlerin izertley otirip, Shpengler du’nya ju’zlik tariyxtin’ pu’tinligin ha’m birligin, ondag’i «uliwmahqti ha’m u’zliksizlikti» biykarlaydi. Shpenglerdin’ pikirinshe, «rus oylawina batis oyla- wimn’ kategoriyalan, batistin’ oylawina—qitaydin’ yaki grektin’ katcgoriya- lannin’ jat bolg’amnday sa’ykes kelmeydi»¹.
Du’nya ju’zlik tariyxti ha’r qiyli waqitta bir birine uqsamaytug’in «ko’plegen qu’diretli ma’deniyatlardin’» o’mir su’riwi sipatinda qaray otirip, Shpengler gu’llenip ha’m qartayip atirg’an ma’deniyatlardi bo’lip ko’rsetedi. Ha’r bir ma’deniyat teren’ ma’nige iye boladi, biraq olardin’ ha’r qaysisin «o’zinin’ menshik tsivilizatsiyasi» «ma’deniyattin’ tamam boliwi» sipatinda ku’tedi.
Shpengler barliq joqari ma’deniyatlar o’zlerinin’ jollarm du’nya ju’zlik protsestin’ orayi bolg’an batis ma’deniyatimn’ do’gereginde iske asiradi degen evropahqlarg’a ta’n bolg’an sxemam biykarlaydi ha’m barliq ma’deniyatlar tariyxiy protseste birdey a’hmiyetke iye degen pikirdi bekkemleydi. Usig’an tiykarlang’an halda ol tariyxtin’ ma’nisin joqari ma’deniyat formalannm’ tilin, jamn ha’m ta’g’dirin tu’siniw retinde alip qaraydi.
Du’nya ju’zlik tariyxti batis tsivilizatsiyasmin’ negizinde unifikatsiyalaw tezisi ma’deniyathq qatnastin’ tag’i bir iri wa’kili angliyah tariyxshi, filosof A.Toynbi ta’repinen de qollap-quwatlamlmadi. Omn’ «tariyxti tu’siniwi» «tsivilizatsiya» kategoriyasimn’ izertleniliwi menen baylanisli boldi. Tsiviliza- tsiyani «evolyutsion tiptegi dinamikaliq sho’lkemler» retinde tu’sindirip, Toynbi ha’r bir tsivilizatsiyada tariyxiy jasawdin’ tiykarg’i fazalarm' payda boliw, o’siw, shitnaw, qulaw ha’m idirawdi bo’lip ko’rsetedi. Egerde birinshi eki faza «o’mirlik ruwxlamwshihq» penen baylanisli bolsa, al keyingi ekewi «o’mirlik ku’shlerdin’ toziwi» menen payda boladi.
Du’nya ju’zlik tariyxta Toynbi diniy belgisi boyinsha bir-birinen panqla- natug’in 21 tsivilizatsiyam ajiratadi. Ha’r bir tsivilizatsiyamn’ unikalhlig’i omn’ tariyxtin’ «shaqmqlanna» bergen o’zgeshe juwaplan menen amqlansa, al tsivilizatsiyamn’ genezisi «bir rasadan ko’p rasanin’ do’retiwshilik ku’shlerin talap etedi»². Tsivilizatsiyalardin’ jabiqhg’i ha’m o’z betinshe jasawi olardin’ ruwxiy o’z ara ta’sirin biykarlamaydi, sol sebepli Toynbi du’nya ju’zlik tariyxtin’ ma’nisin adamzattin’ diniy evolyutsiyasinda ha’m ruwxiy jetilisiwinde ko’redi.
Ma’deniy usil menen birlikte XX a’sirdin’ birinshi yariminda basqasha— ekzistentsialliq ko’zqaras qa’liplesip baslaydi.01 tariyxtin’ ma’nisin adamnin’ o’mir su’riw maqseti ha’m mazmum menen baylamstiradi. Bul usildin’ iri
wa’kili retinde K.Yaspersti alip qarawg’a boladi. 01 adamzat tariyxinda u’sh qa’siyetti bo’lip ko’rsetedi.Birinshiden, ol o’zin basqa realliqlardan—ta’biyat ha’m kosmostan—ajiratip ko’rsetiwshi shegaralarg’a iye. Ekinshiden, tariyx bir da’wirden ekinshi da’wirge o’tiwdi an’latadi. Usi ma’nide da’stu’r «Adam bolmismm’ tariyxiy substantsiyasin» beredi. U’shinshiden, adamnin’ja’miyettegi ornin ha’m onin’ o’mirinin’ mazmumn amqlasaq, «tariyx pu’tin ideyag’a aylanadi». «Nege men tiyislimcn, ne ushin men jasayman?—bulardin’ ha’m- mesin men tariyx aynasinan ko’remen» dep jazadi K.Yaspers '.
Yasperstin’ pikirinshe, adam birliginin’ negizlerin adamnin’ biologiyahq ta’biyatinda emes, al onin’ «joqan ta’rtiptin’ birligi sipatindag’i» adamliq tiykarmda izlewimiz kerek. Adamliq tiykardi ol erkinlikte, adamnin’ ruwxiy ku’shlerinin’ erkin ko’rinisinde ko’redi. Tariyxiy birlikti tu’sindiriw ushin Yaspers «ko’sherlik da’wir» (b.e.sh. keyingi mm’ jilhqtin’ ortasi) degen tu’sinikti kirgizedi. Onin’ pikirinshe, usi da’wirde adamzattin’ du’nya ju’zlik tariyxi o’zinin’ jekke stmkturasina iye boladi. Usi waqittan baslap tariyx birlik belgisi astinda ha’reket etpekte ha’m ol hesh qashan tamamlanbaydi.
Tariyxtin’ ma’nisin ha’m bag’darm tu’sindiriwdegi usillardin’ ko’pligi du’nya ju’zlik tariyxtin’ logikasin biliwge qaratilg’an basqa teoriyalardin’ o’mir su’riwin biykarlamaydi. Olardin’ biri retinde marksistlik teoriyani ahp qarawimizg’a boladi. 01 tariyxtin’ rawajlaniwin ta’biyiy-tariyxiy protses retinde tu’sindiredi. Amqlawshi kategoriyalar retinde K. Marks «ja’miyetlik-ekonomikahq forma- tsiya»,«ja’miyetlikqatnaslar»,«tariyxiy mzamlihq» tu’siniklerin bo’lip ko’rsetedi. Olardin’ja’rdeminde K.Marks du’nya ju’zlik tariyxtin’ logikasm tariyxiy rawaj- lamwdin’ belgili basqishlarmin’ izbe-iz almasiwi retinde tu’sindiriwge unnadi.
Bul tariyxiy basqishlardin’ almasiwmdag’i amqlawshi faktorlar retinde o’ndiriwshi ku’shler ha’m o’ndiris qatnasiqlarimn’ dialektikahq o’z ara baylanisi, kem-kemnen o’sip baratirg’an subektivlik faktordin’ roli (xaliq massasimn’, klasslardin’, partiyalardm’, insanlardin’ sanali iskerligi) alip qaraladi. Marksizm ta’repinen berilgen tariyxiy protscske formatsiyahq qatnas ja’miyetlik qatnaslardin’ quramali shinjinnda en’ baslisin - sotsialhq toparlardin’ qatnasig’inin’ tiykarg’i strukturalann bekkemleytug’in ekonomikaliq qatnaslardi bo’lip ko’rsetiwge mu’mkinshilikberdi. Menshikliktin’ tiplerin tallaw menen materialistlik pozitsiyada qoyilg’an tariyxiy protsestin’ miyrashg’i ha’m birligi problemasi baylanisii. Bul birlikti ideyalardin’ ha’m eleslcrdin’ evolyutsiyasmda dep tu’sindiriwshi ekzistentsialhq usildan parqi, marksistlik teoriya om adamlardin’ sanasinda emes, al belgili sotsialhq mzamlarg’a bag’inatug’in ja’miyetlik bolmista ko’redi.
Ma’deniyathq kontseptsiyalarda tariyxtin’ maqsetin ha’m bag’darm bere- tug’in mazmundi, marksizm o’ndiris ha’m ja’miyettin’ ruwxiy turmisi ara-
sindag’i za’ru’rli, a’limiyetli ha’m qaytalanatug’in sebepli g’a’rezlilikti sipatlaytug’in ha’m ja’miyetlik rawajlamwdin’ belgili tendentsiyalari retinde alip qaralatug’in sotsialliq mzamlardin’ ha’reketi menen tu’sindiredi.
Adamzattin’ tariyx baslanbastan bunng’i da’wirinin’ aqin ha’m onin’ haqiyqiy tariyximn’ basi retinde marksizmde kommunistlik formatsiya ahp qaraladi. Ol haqiyqiy real gumanizmdi ha’m adamnin’ uqiplanmn’ ha’r ta’repleme rawajlamwin ta’miyinleydi.
Ekonomikahq qatnaslardin’ sheshiwshi rolinin’ ha’m sotsialliq mzamlardin’ o’mir su’riwinin’ marksistlik da’lili XX a’sirdin’ batis filosofiyaliq oyinda birdey emes tu’siniwdi payda etti.
Tariyxiy protsesti tu’sindiriwge bolg’an marksistlik usilg’a o’zinin’ jaqtirmawshihq qatnasm britaniyah filosof K. Popper ayqin sa’wlelendirdi. O’zinin’ «Otkritoe obshestvo i ego vragi» degen izertlewindc ol Marks metodin «sotsiologiyahq determinizm» dep, al onin’ sotsialliq filosofiyasin barliq tariyxti «ekonomikahq u’stemlik ushin ahp banlatug’in klassliq gu’res protsesinin’ na’tiyjesi» sipatinda tu’sindiriwshi «istoritsizm» dep sipatladi¹. Popper Marksti «ken’ masshtabh tariyxiy ko’zi ashiqhqta» ha’m tariyxtin’ aldin ala belgile- niwinde ayiplaydi. Ha’m marksizmnin’ tiykarg’i jag’daylarina o’zinin’ tu’sindirmesin berip,o’z usihna «antiistoritsizm» dep at beredi.
«Antiistoritsizmnin’» tiykarm ol qanday da bir universally tariyxiy mzamlar- din’ o’mir su’riwin, tariyxtin’ maqset ha’m mazmunin biykarlawda ko’redi. Popperdin’ pikirinshe, «bir pu’tin tariyxti» tu’sindiriwshi «hesh qanday tariyxiy mzamlardin’ boliwi mu’mkin emes». Tariyx ma’nige iye emes ha’m og’an hesh qanday universal bayanlamalar ha’m uliwmalastinwlar qollanilmaydi.
Du’nya ju’zlik tariyx da’rejesine siyasiy ha’kimiyat tariyxinin’ ko’teriliwin ol adamzatti qorlawshihq dep tu’sinedi. Ha’kimiyatti qudayhq da’rejege ko’teriw qorqmishqa tiykarlang’an bolip, «adamnin’ butparazhg’imn’» en’ pa’s tu’rlerinin’ biri bolip tabiladi.
Popperdin’ antiistoritsizmi tariyxiy protsesti biykarlawda ayqin ko’rindi. Oni tek adamlar ushm o’mir su’retug’in (al uliwma tariyx ushm mu’mkin emes), qanday da bir maqsetke bag’darlang’an ha’reket sipatinda ahp qaradi. Popper erkinliktin’ iske asiwi g’a’rezli bolg’an demokratiyahq institutlardi qorg’aw arqali tek g’ana adam individuumlan progressiv rawajlaniwi mu’mkin dedi. Tariyxqa keletug’in bolsaq, ol progressiv protses retinde de (misali, qulshiliq penen gu’resiw), regressiv protses (misali, ren’li rasalardi aq rasanin’ eziwi) retinde de tu’sindiriliwi mu’mkin. Bul eki ko’zqaras biri birin tohqtiradi.
Progress ha’m regresstin’ u’ylesiwinen Popper tariyxiy protsestin’ obektiv kriteriylerin biykarlaytug’in juwmaqti shig’aradi. Al progresstin’ o’zin mark- sizmge ta’n bolg’an providentsializm (ja’miyettin’ rawajlaniwi aldin ala sirtqi ku’shler menen amqlanadi dep tariyxti tu’siniw) menen barabar ahp qaraydi.
«Progress», «regress» tu’siniklerinin’ tariyxiy protsestin’ analizine qollamliwina toqtap o’teyik ha’m Popper haq bolg’an ba degen sorawg'a juwap beriwge ha’reket eteyik.
Ja’miyetlik progress problemasi du'nya ju’zlik tariyxtin’ birligi problemasi menen tig’iz baylanisli. Sol sebepli jekke ma’mleket ha’m xaliqlardin’ rawajlamwinda qanday da bir uliwma belgilerdi moyinlaytug’in kontseptsiyalar ja’miyetlik rawajlamwdin’ belgili da’rejede bag’darlaniwin ta’n aladi. Joqanda bizler frantsuz ha’m nemets oyshillarmin’ ja’miyettin’ izbe-iz rawajlamwin adam aqihmn’ progresi menen baylamstiratug’in progressistlik teoriyalann qarap o’tken edik.
Marksistlik kontseptsiya progresstin’ onday tu’sinigin biykarlaydi ha’m om tariyxti materialistlik tu’siniw ko’zqarasinan da’lilleydi. Progresstin’ mazmunin ol menshikliktin’ tiykarg’i formalannm’ tariyxiy rawajlamwinda, olardin’ baylamsi ha’m miyrashg’inda, «adamzat ja’miyetinin’ to’mengi basqishtan joqarg’i basqishqa qaray sheksiz rawajlamwinm’ tek g’ana o’tpeli basqishlarin» an’latiwshi ja’miyetlik ta’rtiplcrdin’ almasiwinda ko’redi. Usig’an sa’ykes progresstin’ o’lshemlerin de ol menshiklikti jetilistiriw formalannda, o’ndiriwshi ku’shlerdin’, ilim ha’m texnikanm’, ruwxiy ma’deniyattin’ rawajlamwinda, insannm’ erkinliginin’ ha’m uqiplarimn’ o’siwinde ko’rdi.
A.Toynbi ha’m O.Shpcnglcrdin’ ma’deniyathq kontseptsiyalarina progressti uliwma basqasha tu’rde tu’siniw ta’n. Olar progresstin’ shegaralann lokal ma’deniyatlar ha’m tsivilizatsiyalar menen shekleydi, bir pu’tin du’nya ju’zlik tariyxtin’ progresin biykarlaydi.
Progresstin’ mazmunin amqlawda du’nya ju’zlik tariyxtin’ baslamw noqati— tariyxiy ken’islik ha’m tariyxiy waqit—u’lken a’hmiyetke iye. 01 Marksta tonawshihq basqishm, alg’ashqi obshinahq ja’miyetlik-ekonomikaliq formatsiyam an’latadi. Yaspersta bolsa «du’nya ju’zlik tariyxtin’ ko’sheri» retinde «ko’sherlik da’wir»—filosofiyamn’ ha'm du’nyaju’zlik dinlerdin’ qa’liplesiw waqti alip qaraladi.
Tariyxiy waqit ha’m ken’isliktin’ o’zgeshe tu’sindiriliwin (traktovkasin) Toynbide ko’riwimizge boladi. Tariyxiy protsesti izertlewde olardin’ sheshiwshi a’hmiyetke iye ekenligin moyinlap, Toynbi waqitti adam turmisimn’ ken’isligi retinde, ja’miyettin’ halatlannm’ almasiwi iske asatug’in maydan retinde amq- laydi. Ken’islik-waqittin’ u’zliksizligi ha’rekettin’ qa’legen momentinin’ keyingi momenttin’ baslamasi ekenligin an’latadi. Tariyxiy turmistin’ barliq ken’isligin Toynbi lokal tsivilizatsiyalarg’a—waqittin’ da’wirlerinebo’ledi. Adamnin’jasin Toynbi 300 mm’ jil dep, al tsivilizatsiyamn’ jasin—6 min’ jil dep belgileydi.
Alip qaralg’an ko’zqaraslar tariyxiy protsesti abstrakt tu’rde oylaw mu’mkin emesligin ko’rsetedi. Omn’ kriteriyi tek g’ana pu’tin sotsialhq sistemag’a qatnasta g’ana qollamladi. Bul jerde sistemanin’ strukturasmin’ quramalasiwi ha’m rawajlamwdin’ joqari basqishinda sapali jan’a formalardin’ payda boliwi
diqqatqa alinadi. Bug'an qosimsha du’nya ju'zlik tariyxtin’ progressi bir siziqli, tcgis bolmaydi. 01 regress jag’daylarm da o’z ishine qamtiydi.
Tariyxiy rawajlamwdin’ progressiv bag’darlamwi tsiklhq ha’rekettin’ momentlerin,aylanbahqti (da’slepki halatqa qaytiw belgili ta’biyiy ta’rtipte qaytalanadi) biykarlamaydi. Ekonomikadag’i tsiklhq o’zgerisler, jekke ma’deniyatlardin’ ha’m tsivilizatsiyalardin’ rawajlamwindag’i gu’lleniw, turip qaliw ha’m to’men tu’sip ketiw da’wirleri og’an misal bola aladi. Olar o’z ishine evolyutsiyahq o’zgerislerdi ha’m revolyutsiyahq qayta qunwlardi o’z ishine qamtiytug’in ja’miyetlik rawajlamwdin’ izbe-iz bag’darm buzbaydi.
Uzaq dawam etken ha’m quramah jol sipatinda adamzat progresi spiral ta’rizli formada boladi, ha’r bir tariyxiy tsikl tek g’ana da’stu’riy formalarin o’z ishine kirgizip qoymastan, al tariyxiy protsestin’ alg’a ilgerilewin saqlag’an halda jan’alarm da do’retedi. Progresstin’ bul tu’sinigi a’sirese marksizmge ta’n ekenligin aytiwimiz tiyis. Du’nya ju’zlik tariyxtin’ progresin biykarlawshi basqa teoriyalarg’a kelsek, olar om tsivilizatsiya ha’m ma’deniyatlardin’ integratsiyasi dep qaraydi.
Ja’miyetti amqlawshi struktura retinde o’ndiris qatnasiqlann bo’lip qarag’an formatsiyahq usil ja’miyettin’ o’zgeshe ma’deniy-tariyxiy tiplcrin sa’wlelendiriwshi ma’deniyathq usil menen bir qatarda ayriqsha a’hmiyetke iye. Tsivilizatsiya kontseptsiyasin islep shig’iw ma’deniy-tariyxiy sho’lkemlerdin’ o’zinde ekonomikaliq, siyasiy ha’m ruwxiy turmistm’ sahstirmah birligi menen panqlanatug’in bir neshe basqishlardi bo’lip ko’rsetiw mu’mkinshiligin berdi. «Tariyxiy da’wir» tu’sinigi du’nya ju’zlik tariyxtin’ qandayda bir uzaq dawam etken basqishinda ja’miyetlik rawajlamwdin’ u’stemlik etiwshi tendentsiyalann sipatlaydi.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1.