KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§2. Globalliq problemalar tu’sinigi ha’m olardin’ klassifikalsiyasi
«Ha’zirgi zaman globalliq problemalari» tu’sinigi XX a’sirdin’ 60-jillannm’ son’inda ha’m 70-jillardin’ basinda ken’nen tarqahp, sol waqittan baslap ilimiy ha’m siyasiy leksikonda, massaliq sanada belgili orindi iyeledi. Ayinm jag’daylarda bul tu’sinik globalliq problemalarg’a qatnasi joq qubihslarg’a qollamlatug’in modaliq termin retinde de alip qaraladi. Bunday mazmun adamlar «o’zinikin» ha’m «uliwma du’nyaliqti» betJestirgen waqtinda ju’z beredi. Misali, belgili bir ma’mlckettin’ qanday da bir sotsialliq problemasin globalliq dep belgileytug’in jag’daydi ahp qarasaq boladi. Filosofiyada bul ma’sele globalliq problemalarg’a tiyisli o’lshemlerdi bo’lip ko’rsetiw jollari menen sheshiledi, yag’niy anaw yamasa minaw problemani globalliq problema dep amqlawimiz ushm, om basqa problemalardan panqlaytug’in o’lshemlerin belgileymiz.
Etimologiyasinan kelip sluqqan halda globalliq problemalar planetamizdin’ ha’r qiyli noqatlarmda jasawshi ha’r bir adamnin’ ha’m adamzattin’ ma’p- lerine ta’sir etedi, yag’niy olardi uhwma adamhq xarakterge iye bolg’anhg’i sebepli globalliq problemalar dep ataymiz. Olar du’nya ju’zlik ekonomikahq ha’m sotsialliq rawajlamwdin’ ku’shli obektivlik faktori bolg’anlig’i sebepli ha’r bir ma’mlekettin’ ha'rn regionlardin’ rawajlaniwina a’hmiyetli tu’rde ta’sir etedi. Olardin’ sheshiliwi ma’mleketlerdin’ basim ko’pshiliginin’ ha’m du’nya ju’zlik da’rejedegi sho’lkemlerdin’ ku’shlerin biriktiriwdi talap etedi. Bug’an qosimsha olardin’ waqtinda sheshilmewi o’zlerinin’ katastrofaliq na’tiyjeleri menen barliq adamzattin’ uliwma keleshegine qa’wip tuwdiradi.
Globalhq problemalar tek g’ana du’nyag’a ta’sir etip qoymay, al olar o’zinin’ ko’riniw formasina regionlar da’rejesinde de, jekke ma’mleket da’re­jesinde de iye bolg’anlig’i sebepli ilimiy a’debiyatta olardin’ uliwma adamzatliq a’hmiyetke iye ekenligin ko’rsete otirip, olardin’ jeke, iokalhq, regionalhq problemalardan parqin ko’rsetiwshi mazmunma da diqqat awdaradi. Bul o’z gezeginde globalhq problemalardi bo’lip ko’rsetiwdin’ uliwma o’lshemin amqlawg’a da ja’rdem beredi. Bul o’lshem geografiyaliq dep ataladi, sebebi ol ken’islik masshtabti an’latadi, basqasha aytqanda, anaw yamasa minaw problemalardin’ payda boliw ornin, aymag’in belgileydi.
Jeke problemalar dep ma’mlekettin’ iskerliginin’ qanday da bir konkret tarawina, dara xaliqhq punktlerge yamasa kishigirim ta’biyat obektlerine tiyisli bolg’an problemalarg’a aytamiz. Bularg’a, a’dette, mu’mkin bolg’an avariya- lardin’, buziliwlardin’, jergilikli sotsialhq konfliktlerdin’ na’tiyjesinde payda bolg’an ha’r qiyli problemalar jatadi.
Lokalliq tu’sinigi joqariraq ta’rtiptegi problemalarg’a tiyisli boladi,yag’niy ol jekke ma’mleketlerde yamasa olardin’ irirek aymaqlannda ju’z beredi. Olarg’a ku’shli jer silkiniwler, ku’shli suw tasqinlari, yamasa, misal retinde u’lken emes ma’mlekettegi puqarahq unsti kirgiziwge boladi.
Regionalhq problemalarg’a belgili bir kontinentlerdin’ du’nyanin’ iri sotsialhq-ekonomikaliq rayonlarinin’ yamasa jeterli da’rejede iri ma’mleket- lerdin’ shegarasinda payda bolatug’in aktual ma’selclerdin’ shen’berine tiyisli problemalar kirgiziledi. Misal retinde Shemobil tragediyasin, bir neshe ma’mle- ketlerdi o’z ishine alatug’in og’ada u’lken aymaqlarda payda bolatug’in klimathq o’zgerislerdi alip qarasaq boladi. Saxelya zonasinda 1968-jili bolg’an Afrika kontinentinin’ 18 ma’mleketin o’z ishine alg’an qurg’aqshihqti «a’sirdin’ katastrofasi» dep atawg’a boladi. Omn’ na’tiyjesinde asharshiliqtan 250 min’ adam, 18 mln.shamalas mallar nabit boldi,qa’wipli keselliklerdin’ epidemiyasi payda boldi ha’m og’ada u’lken regionnin’ aymag’i sho’listanliqqa aylandi.
Ja’miyetlik-siyasiy ha’m ilimiy terminologiyada ko’pshilikjag’daylarda milliy problemalar tu’sinigi de isletiledi. Olar, a’dette, anaw yamasa minaw ma’mle­kettin’ yamasa milliy awqamnin’ belgili qiyinshihqlarm, qayg’inwlarin sa’wle- lendiredi. O’zlerinin’ masshtablarina qaray olar regionalhq yamasa lokalliq ko’lemdegi problemalar retinde tu’sindiriliwi mu’mkin. Al globalhq proble­malar bolsa barhq jer sharin qamtiydi, olar jer sharmin’ tek g’ana adamlar jasaytug’m bo’legin emes, al adamnm’ iskerligi tarawina kiriwshi omn’ basqa da ta’repin, jer astin da, atmosferam da, kosmoshq ken’islikti de o’z ishine aladi. Solay etip, globalhq problemalar haqqinda so’z etkenimizde,bizler bir pu’tin planetam na’zerge alamiz ha’m omn’ bo’liniwinin’ en’ iri birligi retinde region alip qaraladi. Regionlardin' sam lia’m olardin' masshtablari qaralip atirilg’an problemalardin’ xarakteri menen amqlanadi. Misali, du’nya ko’lemindegi ekonomikahq artta qahwshihq problemasin izertlegende a’dette rawajlang’an ha’m rawajlamp atirg’an ma’mleketler dep planetam ekige bo’liw menen sheklenedi. Al demografiyahq, energetikahq yamasa shiyki zat proble- malarm qarag’ammizda regionlardin’ sam ko’beyedi ha’m ha’r sapari olar izertlewdin’ konkret maqsetleri menen amqlanadi. A’lbette, aytip o’tiwimiz sha’rt, qa’legen problema tek g’ana sol waqitta globalliq problema bola aladi, egerde ol planetanin’ qa’legen regiom ushin aktualhqqa iye bolsa, yag’niy olardin’ ha’r birinde o’z ko’rinisin tapsa. Basqa jag’daylarda bir yamasa bir neshe regionlarg’a tiyisli problemalar yamasa odan da kishigirim ko’lemdegi problemalar haqqinda so’z etiledi. Usidan kelip shiqqan halda barliq globalliq problemalar regionally problemalar retinde ta’n ahnadi, biraqta regionally da’rejede ko’rinetug’in problemalardin’ barhg’i globally problemalar bola almaydi. Sol sebepli olardin’ (globally problemalardin’) sam kemlew boladi. Basqa da’rejelerge kelsek, globally problemalar tikkeley lokally yamasa jeke ko’riniw formasina iye bolmawi da mu’mkin yamasa olardin’ da’rejesinde jeterli tu’rde ko’rinbewi de mu’mkin. Misali, Antarktida yamasa planetamizdin’ oraydan ha’m qorshag’an ortahqtin’ ziyanlamw dereklerinen qashiqjaylasqan basqa mu’yeshlerinde hawa yamasa suw basseynlerinin’ jag’dayi qanaatlan- dirarly ta boliwi mu’mkin, al ta’biyiy ortahqqa antropogenlik ta’sir etiw a’meliy jaqtan sezilmewi de mu’mkin. Biraq ta bul aytilg’an mazmun ekologiyaliq problemamn’ keskinlesiw da’rejesi ta’biyiy ortahqqa antropogenlik ta’sirdin’ ten’sizliginen g’a’rezli boliw menen belgilenetug’m onin’ du’nya ju’zlik xarakterin gu’man astma qoya almaydi. O’z gezeginde lokalhq problemalardin’, jekke problemalardin’ derlik barhg’min’ globally problemalarg’a qatnasi bolmawi mu’mkin, sebebi olardin’ samju’da’ ko’p.
Keltirilgen pikirler ilimiy ha’m a’meliy ta’repten globally ha’m regio­nally problemalardin’ bir birinen ayirmashilig’in anylawg’a ja’rdem beredi, sebebi ha’mme globally problemalar o’zinin’ masshtabi boymsha o’zger- meytug’in sistemag’a—bir pu’tin planetag’a tiyisli. Usig’an baylamsli olardin’ sam belgili bir tariyxiy basqishta berilgen sistema ushin any belgilenedi. Al basqa da’rcjelerdegi problemalardin’ sam any sang’a ahnbaydi, sebebi ha’r qiyli rayonlardin’ da shegaralan izertlewdin’ maqseti ha’m waziypalarma qaray sha’rtli tu’rde belgilenedi.
Globally problemalardi qatan’ tu’rde amqlaw ushm ilimde ha’m filoso­fiyada joqanda aytilg’an «geografiyaliq» o'lshemnen basqa da qosimsha o’lshemler kirgiziledi. Olar globally problemalardi sapaliq, olardin’ en’ a’hmiyetli o’zgeshelikleri ta’repinen amqlaydi. Usinday o’zgeshelikler retinde to’mendegi belgilerdi ahp qarawg’a boladi.
Birinshiden, globally problemalar tiykannan tek jekke adamlardin’ ma’plerine g’ana emes, al barliq adamzattin’ ta’g’dirine ta’sirin tiygizedi.
Ekinshiden, olardin’ sheshiliwi ushin planeta xalqinin’ u'lken bo’lcginin' maqsetke bag’darlang’an, kelisilgen ha’reketleri ha’m ku’shlerinin’ birigiwi talap etiledi.
U’shinshiden, bul problemalar du’nyaliq rawajlamwdin’ obektivlik faktori bolip, olardin’ hesh kim ta’repinen diqqatqa alinbay qaliwi mu’mkin cmes.
To’rtinshiden, globalliq problemalardin’ sheshilmewi keleshekte awir jag’daylarg’a, adamzat ha’m om qorshag’an ortahq ushin qayta tiklenbeytug’in na’tiyjelerge ahp kcliwi mu’mkin.
Bul keltirilgen o’lshemlerden basqa da globalliq problemalardi ha’r qiyli problemalardan aymp ko’rsetiwshi o’zgesheliklerge toqtap o’tiwge boladi. Globalliq problemalar regionalliq, lokalliq ha’m jekke probiemalarg’a salistir- g’anda inertlilikke iye, yag’niy olar kishigirim tezlikke (mobillilikke) iye. Olar joqaridag’i globalliqtm’ o’lshemlerine sa’ykes kelmesten burin uzaq waqitlar aralig’inda ha’m jasirin tu’rde qa’li plesedi, al sheshiliwinc qaray to’menirek da’rejege o’tiwine baylanisii du’nya ju’zilik masshtabta o’zinin’ aktualhlig’in dajoyitiwi mu’mkin. Biraq, bul quramali ma’sele bolip, olardin’ o’mir su’riwinin’ uzaq dawam etpegen tariyxinda bul aytilg’andi tastiyiqlawshi misallar ju’z bermedi.
Globalliq problemalardin’ tag’i da bir o’zgesheligi olardin’ biri biri menen quramali tu’rde o’z ara g’a’rezli boliwi menen baylanisii, yag’niy olardin’ birewinin’ sheshiliwi og’an basqa problemalardin’ ta’sirin esapqa aliwdi talap etedi.
Globalliq problemalardin’ keltirilgen o’lshemleri ha’m o’zgeshelikleri bul tarawdi izertlcwshi ko’plegen ilimpazlardin’ ko’zqaraslarin beredi ha’m bizlerdin’ globalliq problemalardi basqa problemalardan ajiratip ko’rsetiwi- mizge ja’rdem beredi. Bug’an qosimsha anaw yamasa minaw problemamn’ aktuallilig’in ha’m keskinlesiw da’rejesin aniqlaw ushin, onin’ basqa prob­lemalar menen baylamsin belgilew ushin, a’dettc ha’r qiyli klassifikatsiyalardi keltiredi ha’m olardi belgili toparlarg’a bo’ledi.
Ha’zirgi waqitlan globalliq problemalardi klassifikatsiyalawdin’ ha’r qiyli usillan arasinda ko’pshilik ta’repinen ta’n ahng’an usil retinde olardin’ keskinlesiw da’rejesin ha’m sheshiliw ta’rtibin, real o’mirde olardin’ arasindag’i sebepli-na’tiyjeli qatnaslardi esapqa alg’an halda olardi u’sh toparg’a bo’lip tu’sindiriw ahp qaraladi.
Birinshi topar problemalarg’a uliwmalig’i ha’m aktualhg’i og’ada ken’ da’rejede belgilcnetug’in problemalar kiredi. Bunday problemalar ha’r qiyli ma’mleketler arasindag’i qatnastan kelip shig’adi, sol sebepli olardi intersotsialhq problemalar dep ataymiz. Bul jerde eki u’lken a’hmiyetke iye problemalardi bo’lip ko’rsetiwge boladi: ja’miyet o’mirinen unsti shig’anp taslaw ha’m a’dil paraxat o’mirdi, tmishliqti ta’miyinlew; jan’a du’nya ju’zilik ekonomikaliq ta’rtipti ornatiw.
Ekinshi topardi ja’miyet lia'm ta’biyattin’ o’z ara ta'sir etisiwi na’tiyjcsinde payda bolatug'in problemalar belgileydi: olarg’a adamlardi energiya, otin, ishimlik suwi, shiyki zat resurslari h.t.b. menen ta’miyinlew problemasi, ekologiyahq problemalar ha’m de du’nya ju’zlik tcn’izdi ha’m kosmoshq ken'islikti o’zlestiriw ma’selesi belgileydi. Bul problemalardi sotsiota’biyiy problemalar dep alip qarawg’a boladi.
U’shinshi topar problemalardi adam-ja’miyet sistemasi menen baylanisli bolg’an problemalar belgileydi, olar antroposotsialhq problemalar dep ataladi. Olarg’a demografiyahq problema, densawhqti saqlaw, bilimlendiriw h.b. ma’seleleri kirgiziledi. Anaw yamasa minaw problemanm’ qanday da bir konkret toparg’a kirgiziliwi sha’rtli xarakterge iye bolip, olar da’slepki berilgen tiykarlardan, olardi bo’liw o’lshemlerinen g’a’rezli boladi. Sol sebepli qa’legen klassifikatsiya ma’selenin’ sheshiliwinin’ sheshiwshi varianti retinde alip qaralmay, al ol globalhq problemalardin’ o’z ara baylamsinin’ ta’biyatin jaqsi tu’siniwge iytermeleytug’in quramah sistemanin’ qayta qurihwimn’ mu’mkin bolg’an usillannm’ biri retinde ahp qarahwi tiyis.
Endi bizler adamzat o’miri ushin awir qa’wip tuwg’izip turg’an a’hmiyetli problemalardin’ mazmunin analizlewge o’temiz.