KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§3. Tiykarg’i globalhq problemalar ha’m olardin’ o’z ara g’a’rezliligi
Ha’zirgi zaman globalhq problemalari tutas, dinamikaliq, yag’niy waqit aralig’mda o’zinin’ halm o’zgertiwshi, ashiq (olardin’ qatanna tazadan uliwma adamzathq a’hmiyetke iye bolg’an problemalar kiriwi mu’mkin, al eskileri bolsa sheshiliwine qaray joq boliwi mu’mkin) sistemani beredi. Globalhq qarsihqlardin’ shiyelenisiwine qaramastan, olardi ilimnin’, filosofiyamn’ ja’rdeminde sheshiwimiz za’ru’r, yag’niy sebepti na’tiyjeden, a’hmiyetlini a’hmiyetli emesten panqlaw ushin olardi teoriyaliq jaqtan tu’siniwimiz sha’rt.
Demografiyahq problema. Adamzattin’ rawajlamwinm’ en’ a’hmiyetli problemalarinin’ arasinda du’nyanm’ ko’plegen regionlannda ha’dden tis xaliqtm’ ko’pligin payda etip turg’an basqanlmaytug’in da’rejede xaliqtm’ saninin’ o’siwin ahp qarawg’a boladi. Misali, keyingi min’ jilhqlar ishinde Jer xalqimn’ sani 15 ret o’sti ha’m bu’gingi ku’ni shama menen 6 mlrd. adamdi quraydi. En’ birinshi o’sim 700 jil ishinde bolsa, ekinshi o’sim —150 jilda, u’shinshisi—100 jilda ha’m keyingisi—40 jilg’a jeter jetpes waqit ishinde iske asirildi (1956-jiI Jerde tek g’ana 2,8 mlrd. adam jasaytug’m edi). XX a’sirdegi jer shari xalqimn’ tez pa’t penen o’siwi (demografiyahq jariliw degen at penen belgili) tek g’ana biologiyaliq mzamJardin’ ha’reketinin’ na’tiyjesi bolip qoymay, al ol ten’ salmaqli emes tu’rdcgi, stixiyah ja’miyetlik rawajlamwdin’ ha’m teren’irek sotsialhq qarsihqlardin’ sebebinde payda boldi. Bul, a’sirese, rawajlamp atirg’an ellerde ayqin tu’rde o’zinin’ ko’rinisin tapti.
Bul jerde o’liwshiliktin’ to’men da’rejede boliwi joqan da’rejedegi luwiliwshiliq penen birge alip banladi. Al miynet o’nimdarlig’i, awil xojalig’inin’ rawajlaniw da’rejesi, xaliqtm’ sawatlilig’i, uliwma ma’deniy da’rejesinin’ rawajlamwi h.b. ko’rsetkishleri boymsha bul jerlerdin’ xalqimn’ basim ko’pshiligi awir jag’daydi basinan keshirmekte.
Bilimlendiriw problemasi. Demografiyaliqjariliwdin’ basqa a’hmiyetli sebebi bilimlendiriw problemasi menen baylanisii. Egerde protsentlik qatnasta sawatsiz adamlardin’ sani du’nyada keyingi waqitlan azaysa, al absolyutlik da’rejede olardin’ sani ko’beymekte. Bul protseste sawatsiz adamlardin’ real o’mirinin’ arxaikaliq semyaliq da’stu’rlerge boysiniwi (diniy ko’zqaraslardan kelip shiqqan an’izlar ja’rdeminde ko’p balahq qollap quwatlaniladi) belgili da’rejede a’hmiyetli oring’a iye. Sonin’ na’tiyjesinde rawajlang’an ha’m rawajlamp atirg’an ma’mleketler arasmdag’i payda bolatug’in u’zilistin’ ken’eyiwi dawam etedi ha’m ol paradokshq jag’dayg’a alip keledi—sawathliq absolyutlik sanlarda o’sken waqtinda sawatsizlardin’ da sani o’sedi.
Demografiyaliq problemalar quramali bolip, olar ken’ tu’rdegi inertsiyaliliqqa iye, sol sebepli olardi tezden sheshe almaymiz. Biraqta olardm’ sheshiliwinin’ irkiliwi olardin’ quramalasiwina, shiyelenisiwine ahp keledi. Sol sebepli rawajlamp atirg’an eilerdin’ hu’kimet organlari demografiyaliq siyasattin’ alip banliwin tuwihwshiliqti pa’seytiw menen baylamstiradi.
Bul qaralip atinlg’an problema rawajlang’an eller ushin da keri belgige iye tu’rinde qa’wip tuwg’izbaqta. Bul eller ushin tuwihwshiliqtin’ pa’seyip ketiwi orin alg’an, ol xaliqtm’ a’piwayi tu’rindegi qayta o’ndiriliwin de ta’miyinlemeydi. Bul milliy ma’plerge, sotsialliq bag’darlamalardin’ iske asinliwina, pensiyaliq ta’miyinleniwge h.b. tiyisli bolg’an qosimsha qiyinshiliqlar menen gu’zetiledi.
Densawliqti saqlaw. Xaliqtm’ sani ha’m onin’ jasaw jag’daylan menen tig’iz baylamsta alip qaralatug’in ha’zirgi zaman globalliq problemalannin’ biri retinde densawliqti saqlaw problemasin ahp qarawg’a boladi. Ko’plegen kesellikler ha’m qorshag’an ortaliqtag’i antropogenlik o’zgerislerdin’ arasinda tikkeley baylams ta ha’m janapay baylams ta boliwi mu’mkin. Ha’zirgi a’wladlar ele izertlenilmegen yamasa az da’rejede izertlenilgen qorshag’an ortaliqtm’ buziliwimn’ fizikahq, ximiyahq, biologiyahq faktorlarimn’ ta’sirlerin o’zlerinde sa’wlelendiredi. Qorshag’an ortahqta adam ta’repinen do’retilgen jasalma du’nyanm’ roli ku’sheymekte. A’sirese ekonomikaliq jaqtan rawajlang’an eilerdin’ xalqimn’ keselliklerinin’ xarakterinde ha’m strukturasinda bolip atirg’an o’zgerisler de usinin’ menen baylanisii. Juqpali xarakterine iye kesellikler bul ellerde keyin sheginip, o’liwshiliktin’ tiykarg’i sebebi boliwinan qaldi. Biraq «tsivilizatsiyamn’ kesellikleri» degen atama menen belgili jan’a payda bolg’an keselliklerdin’ (rak,spid,atiplik pnevmoniyah.b.),ju’rek-qan lanurlan, psixikahq keselliklerdin’ sebebinde o’liwshilik tez pa’t penen ku’sheymekte. Bunday keselliklerdin’, a’sirese ju’rek keselliklerinin’ sebepleri retinde az qozg’ahsqa iye turmis ta’rizin tan’law, shegiw, nervlik qisilispalar, stresslik jag’daylar h.t.b. bolatug’inhg’i da’lillengen. Bul qubihslar adamg’a ta’biyattin’ qudiretli ku’shlerine erisiwge, o’zin fizikahq miynetten qutqanwg’a ja’rdem bergen,bunday junusti mashinalarg’a.texnikahq qurallarg’a o’tkerip, o’zinde intellektualhq miynetti rctlestiriwshi ha’m qadag’alawshi funktsiyalardi qaldinwg’a jag’day tuwg’izg’an XX a’sirdegi tsivilizatsiyahq rawajlamwdin’ na’tiyjesinde payda boldi.
Rawajlamp atirg’an ellerdegi jag’day basqashalaw ma’nige iye bolip, bul jerde kesellikler menen awirg’an adamlardin’ sam ko’p, al olardin’ emleniw mu’mkinshiligi rawajlang’an ellerge sahstirg’anda a’dewir to’men boliwi menen ko’zge tu’sedi. Bul jerlerde meditsinanm’ ha’lsiz boliwi, gedeylik ha’m antisanitariyaliq jag’daylar menen baylamsli kishkenebalalaro’limi, malyariya, tuberkulez, stolbnyak penen keselleniw joqan ko’rsetkishke iye, bug’an qosimsha epidemiyahq, juqpah keselliklerdin’ payda bohwimn’ itimalhhg’i og’ada joqan da’rejede. Ha’zirgi zaman milletler arasmdag’i qatnaslardin’ o’zgesheligi sonda, ol ma’mleketler arasmdag’i ku’shli ju’klik (gruzopotoki) baylamslardin’,adamlardin’ aktiv xarakterdegi migratsiyasmin’ ha’mken’eyip atirg’an ekonomikahq qatnaslardin’ planetahq xarakterge iye boliwi menen belgilenip,ko’plegen juqpah keselliklerdin’ tarqahw tezligin ku’sheytiw menen amqlanadi.
Aziq-awqat problemasi. Massaliq keselliklerdin’ ha’m o’mirdin’ dawamhhg’inm’ tezden qisqanwimn’ sebeplerinin’ biri retinde aziq-awqat problemasin ahp qarawg’a boladi. Misali, u’zliksiz tu’rde tamaq jep janmaw turaqli tu’rdegi belokhq ashhqqa ha’m vitaminlik jetispewshilikke ahp keledi. Bul kescllik g’alabahq da’rejede ha’lsiz rawajlang’an ellcrdin’ turg’mlarinda ju’z beredi. Sonin’ na’tiyjesinde du’nyada ha’r jili ashhqtan bir neshe onlag’an million adamlar, a’sirese kishkene balalar o’ledi. Aziq-awqat jetispeytug’m eller om sirt elden ahp keliwge ma’jbu’r boladi, biraq bunday usilda xahqti awqat penen ta’miyinlew ashliq penen gu’resiwde onsha a’hmiyetke iye emes ha’m qisqa na’tiyjeni beredi, bug’an qosimsha bul cllerdin’ eksporterlardan g’a’rezliligin arttiradi. Da’n, solay etip, sotsial-ekonomikahq, siyasiy qisiw- din’ na’tiyjeli (effektivli) instnimentine aylanadi ha’m gedey ma’mleketlerge qarsi qaratilg’an «aziq-awqat qurahna» aylanadi.
60-jillari aziq-awqat ma’selesin sheshiw rawajlamp atirg’an eller ushm «jasil revolyutsiyani» ju’rgiziw menen ko’rsetildi. Onin’ ma’nisi biyday ha’m gu’rishtin’ en’ joqarg’i sortlarin qollamwdin’ na’tiyjesinde awil xojahg’imn’ o’nimdarhg’in tezden ko’teriw menen baylamstinldi. Bumn’ ushin awil xojahg'in ha’zirgi zaman texnologiyalanmn' ja’rdeminde modernizatsiyalaw (qayta o’zgertiw) basshihqqa alindi. «Jasil revolyutsiya» ko’plegen rawajlamp atirg’an eller ta’repinen qabillandi, biraq bul protses unamli da, unamsiz da aqibetlerge alip keldi. Awillardi qayta quriwg’a sa’ykes sotsialhq alg’i sha’rtlerge ha’mbumn’ ushin za’ru’rli qurallarg’a iye bolg’an ma’mlcketlerde bul protses unamh na’tiyjelerdi berdi. Biraq, bunday ma’mleketlerdin’ sant ju’da’ ha’m az edi, olardin’ arasinda indiya ha’m Pakistan bar edi. Al basqa gedey ma’mleketler ushin, yag’niy texnikam ha’m to’ginlerdi satip aliwg’a jeterli da'rejede qaijilar- din’ bolmawi, sawatlihqtin’ ha’dden tis to’mcn da’rejede boliwi, konservativlik da’stu’rlerdin’ ha’m diniy ko’zqaraslardm’ xojaliqti ju’rgiziwdin’ progressivlik formalarin engiziwge kesent beriwi bul ma’mleketlerde «jasil revolyutsiya» tabisqa erispegenligin ko’rsetti.ha’tteki ol sol jerde a’sirler dawaminda qa’lip­lesken mayda xojahqlardi buzip basladi, awil xalqimn’ qalag’a ko’shiwin ku’sheytip, jumissizlardin’ armiyasin toltirdi. Ol da’stu’riy tu’rde qa’liplesken xojaliqtm’ omina jan’a, ha’zirgige sa’ykeslendirilgen awil xojalig’in qoya almadi, yag’my go’neni buzip, om jan’a menen almastira almadi ha’m bunday jag’day aziq-awqat problemasin bunng’idan beter qiyinlastirip jiberdi.
Jan’a du’nya ju’zlik ekonomikaliq ta’rtip problemasi. Rawajlanip atirg’an ellerdin’ artta qaliwin saplastiriw ha’m jan’a du’nya ju’zilik ekonomikaliq ta’rti pti ornatiw ha’zirgi zaman globalhq problemalar sistemasinda aynqsha onng’a iye, sebebi bul jerde qa’liplesken du’nya ju’zilik qatnaslardm’ barliq sistemasmin’ turaqsizlig’imn’ (destabilizatsiya) ku’shli faktorlari jaylasqan. Keyingi waqitlan barhq o’nimnin’ du’nya ju’zlik o’siwi menen bay ha’mjarh, rawajlang’an ha’m rawajlanip atirg’an ellerdin’ arasindag’i sotsial- ekonomikaliq rawajlamw da’rejesindegi bunnnan bar u’zilis jeterli da’rejede ku’sheydi. Bul problemam ko’pshilik jag’dayda «bay Arqa» ha’m «jarli Qubla» arasindag’i qarama-qarsihq problemasi dep belgileydi.
Energetikaliq ha’m shiyki zat resurslari. Materialliq o’ndiristin’ tiykann quraytug’in ha’m o’ndiriwshi ku’shlerdin’ rawajlamwi menen adam o’mirinde og’ada a’hmiyetli onng’a iye bolatug’in energetikaliq ha’m shiyki zat resurslan menen adamzatti ta’miyinlew ha’zirgi ku’ni globalhq problemalardin’ birine aylandi. Olar qayta tiklenetug’in (ha’mme waqitta qayta o’ndirilip otinladi, yag’niy jasalma yamasa ta’biyiy jol menen qayta tikleniwge boladi. Olarg’a misal retinde gidroenergiyani, ag’ashti, quyash energiyasin h.t.b. alip qarawg’a boladi) ha’m qayta tiklenbeytug’in (olar sanliq jaqtan olardin’ ta’biyiy zapaslanmn’ shekleniwi menen belgilenedi. Olarg’a neft, ko’mir, ta’biyiy gaz, ha’r qiyli qazilma bayliqlar ha’m minerallar kiredi) bolip bo’linedi. Ko’plegen qayta tiklenbeytug’in resurslar olardi paydalamwdin’ ha’zirgi templerin dawam etsek adamzattin’ qollaniwi ushin bir neshe onlag’an jildan bir neshe ju’zlegen jillarg’a jetedi. Bul esaplamlg’an. Tariyxiy masshtabta bul ko’rsetilgen jillar ko'p emes. Bul bar zapaslardin’ ko’pshilik bo’legi qiyin onnlarda jaylasqan yamasa salistirmali tu’rde to’men rudalar menen belgilengen. Jaqin araliqtag’i o’tmishte adamlar ko’plegen qazilma bayliqlardi ashiq usilda yamasa 600 m. aspaytug’in teren’likte tabatug’in edi, al bu’gingi ku’ni bolsa jag’day tu’p tiykannan o’zgerdi. Bul qazilma bayhqlar ha'lsirep qalg’an, sol sebepli 8-10 km teren'likte yamasa okean tu’binde jaylasqan qazilma bayliqlardin’ orinlann ashiw ma’selesi ku'n ta’rtibine qoyilg’an. Bul ma’selenin’ qoyiliwi iri qarjilar bo’lip shig’ariwdi talap etip qoymay,al olardi qazip aliwdin’ ha’m qayta islep shig’iwdin' jan’a texnika ha’m texnologiyasin oylap tabiwdi talap etedi. Sol sebepli tek g’ana qaidiqsiz texnologiyam rawajlandiriw za’ru'rlikke iye bolip qoymay, al adamzat ta’repinen qollamlip atirilg’an bar resurslardi aqilg’a muwapiq tu’rde qollamw da talap etiledi.
Uris ha’m timshliq problemasi. Ja’miyetlik o’mirdin’ en’ bir isirapshil Oo’nsiz sarp etetug’in) tarawi retinde a’skeriy taraw alip qaraladi. Ja’miyet o’mirinen unsti shig’arip taslaw ha’m Jerde bekkem timshliqti qa’li plestiriw barliq globalliq problemalardin’ ishindegi en’ aktualliq problema bolip tabiladi. Onin’ a’hmiyeti hesh waqitta biykarlanbadi, biraq XX a’sirde bul problema barliq adamzattin’ aldina qorqimshli «boliw yamasa bolmaw» ma’selesin qoyip, o’zgeshe dramaliq ma’nige ha’m aktualliqqa iye boldi. Bunin’ sebebi retinde yadrohq quraldin’ islenip shig’iliwi,onin’ real tu’rinde jerdegi o’mirdi joq etiw mu’mkinshilinin’ bar ekenligi ashildi. Yadrohq quraldi birinshi ret 1945- jil avgust ayinda qollang’annan baslap jan’a da’wir—adam o’mirinin’ barliq tarawlarmda (siyasatta, ekonomikada, oylawda, du’nya ju’zindegi ku’shlerdin’ bo’listiriliwinde) tu’p taminnan o’zgerislerdi payda etken yadrohq da’wir baslandi. Usi waqittan baslap tek g’ana jeke adam emes, al barliq adamzat o’letug’in tiykarg’a iye boldi. Ekinshi jer ju’zlik uris adamzattin’ o’zinin’ qatnaslarin a’skeriy qurallar menen o’zi o’zin joq etiw shegarasina qoymay sheshiwinin’ en’ keyingi mu’mkinshiligin a’melge asirg’an uris edi.
Atom bombasinin’ payda boliwi menen, K. Yasperstin’ pikirinshe, «du’nyanm’ son’i» fantastika bolmay, jeterli realliqqa aylandi. Jan’a oylap tabiliwdin’ qa’wipliligin ele adamlar tu’sinbegen waqtinda, ol yadrohq konflikttin’ qa’wpi bar jag’daylarda adamlar o’zinin’ o’zgergen jag’dayin tu’siniw kerekligin ha’m adamzatti o’limnen aman saqlap qaliw ushin barliq mu’mkinshiliklerden qollamw kerekligin aytti.
80-jillardin’ baslarmda bir birinen g’a’rezsiz tu’rde AQSh ha’m bunng’i Awqammin’ ilimpazlan ta’replerinen aling’an qorqimshli na’tiyjeler tiykarmda «yadrohq qis» kontseptsiyasimn’ payda boliwi menen adamzat o’zinin’ ma’n’giligine isenimdi toliq joyitti. Bul kontseptsiyanin’ kompyuterlik model- lerde amq tu’rinde esaplanip shig’ilg’an tiykarg’i mazmum du’nyada toplan- g’an yadrohq zaryadlardin’ jerdegi o’mirdi tohg’i menen joq etiwge jetkilikli ekenligin da’lilledi. Janlg’an waqtinda olar tikkeley joq etetug’in ta’sirge qosim­sha hawag’a shan’nm’, tu’tinnin’ ha’m ku’ldin’ esapsiz da’rejesin ko’teretu- g’mhg’i ha’m olardin’ ko’plegen aylar dawaminda bizin’ planetamizdi ku’n nurlannan jasirip tig’iz qabiq penen qorshap alatug’inlig’i ko’rsetilgen. Bul jag’day atmosferamn’ ha’m jer u’stinin’ temperaturasmin’ tez to’menleniwine
ha’m onin’ muzlaniwina ahp keledi. «Yadrohq qis» kontseptsiyasi adamlar o’zlerine tuwip turg’an jan’a qa’wiptin’ barliq da'rejesin tu’siniw mu’mkin- shiligine iye me ha’m olar qa’pestin’ shegarasinan tsivilizatsiyani qutqariw ushin a’skeriy eziwshilikten bas tartiw ja’rdeminde shetke shig’a ala ma degen sorawlarg’a beriletug’in juwaplarg’a altemativamn’ joq ekenligin ko’rsetti. Bul problemamn’ tag’i da bir o’zgesheligi onin’ ekologiya menen tig’iz bayla- nismda bayqaladi. ilimiy-texnikahq progresstin’ rawajlamw da’rejesi ekologiyahq krizisti saplastinwdag’i mu’mkinshilikti amqlaydi. biraq usi da’rejeden qural- laniwdin’ buziwshihq mu’mkinshilikleri de g’a’rezli. Basqasha aytqanda, o’zimizdin’ o’mirimizdi ta’biyat penen garmoniyali qunwdin’ o’sip baratirg'an mu’mkinshilikleri menen birlikte adam barliq tirini joq etiw uqiphhg’in da ko’p ma’rte ku’sheytti. Ja’miyetti militarizatsiyalawdin' aqibetleri qorshag’an. ortahqtm’ degradatsiyalamw protseslerin ku’sheytedi. Yadrohq qurallar menen birlikte aytip bolmaytug’in aqibetlerge iye o’zgeshe qa’wipti unsti ju’rgiziwdin’ «geografiyahq» usillan tuwg’izadi. Olarg’a adamnin’ jasalma tu’rde stixiyah apatshihqlardi payda etiw maqsetindegi ta’biyiy protseslerge bag’darli ta’sir etiwi kiredi. A’skeriy ha’reketlerdin’ bunday metodlari yadrohq quraldi qollan- g’ang’a sahstirg’anda da qa’wipli aqibetlerge iye boliwi mu’mkin. Bu’gingi ku’ni a’skeriy qarama-qarsi tunwdin’ ha’lsirewine qaramastan ko’plegen ellerde qorg’amwg’a ha’m qorshag’an ortaliqti qorg’awg’a jiberiletug’in slng’islarda ku’shli disproportsiya elege shekem saqlang’an. Bul ma’selede a’sirese u’shinshi du’nyanin’ elleri ha’lsizlikke iye. Bul jerlerge, bir ta’repten qurallardin’ ahmp keliniwi ku’n sayin ku’sheymckte, ekinshi ta’repten—go’nergen u’skeneler ha’m ekologiyahq emcs texnologiyalar qiyin ekologiyahq jag’daydi beter keskinlestiredi. Usimn’ na’tiyjesinde ta’biyattin’ pataslamwi ha’m degradatsiyasi rawajlang’an ellerge sahstirg’anda joqanraq da’rejede ko’zge taslanadi.
Qurallamw tarawindag’i jaris tek g’ana materialliq resurslardi sarp etiwdi talap etip qoymastan, ol miynet, intellektualhq resurslardi da sarp etedi. Du’nyadag’i ilimpazlardin’ dcrlik to’rtten biri unsqa tayarhq jumisina qatnasadi, olar o’zlerinin’ bilimlerin ha’m uqiplarm buziwshi qurallann jaratiw ushin bag’darlaydi. Olar, a’dettc, kvalilikatsiyag’a iye kadrlar boladi. Biraq ta ilim­pazlardin’ o’zlcri, olardin’ en’ aldin’g'i qatardag’ilan, birinshi bolip adamzatqa tuwg’an qa’wiptin’ o’lshemin tu’sine aldi. Misali, barliq du’nyanin’ ilimpazlan ta’repinen qollap quwatlang’an B.Rasseldin’ ha'm A.Eynshteynnin’ manifestin ahp qarawg’a boladi. Paraxatshihq, quralsizlamw ha’m du’nya ju’zilikqa’wip- sizlik ushin gu’resip, du’nya ju'zinin’ ilimiy awqami o’zlerinin’ ku’shlerin biriktiriw za’ru’rligin tu’sindi ha’m 1957-jih Paguoshta (Kanada) o’zlerinin’ ta'repdarlanmn’ birinshi konferentsiyasin ju’rgizdi. Bul ha’reket Paguoshhq ha’reket degen at menen belgili bolip, en’ abiroyg’a iye paraxatshihq ushin gu’res ahp barip atirg’an du’nya ju’zlik sho’lkemlerdin’ biri bolip, bu’gingi ku’ni o’zinin’ aktiv iskerligi menen ko’zge tu’spekte. Olardin’ qatanna globalliq
problemalardi saplastiriw za’ru’rligin tu’singen basqa da sho’lkemler ha’m ha’reketler kirmekte (Grinpis, Rim klubi h.t.b.). Olardin' payda boliwi adamlardin’ ko’pshilik bo'legi tek g’ana ma’mleketler, milletler yamasa sanaat oraylan arasmdag’i baylamstin' ku’sheyiwin tu’sinip qoymastan,al o’zlerinin’ qorshag'an ortaliq, ta'biyat ha’m kosmos penen baylanisinm’ tig’izlig’in ta’n aliwdin’ na’tiyjesi bolip tabiladi. Adamlar arasmdag’i paraxatshiliqti ha’m a’dil ta’rti pti ornatiw ushin jan’a imperativler—yadroliq, ekologiyaliq, demografiyahq h.b. qosilip, olar obektivlik mzamlardm’ qatan’ za’ru’rligi menen o’zlerinin’ sheshiliwin talap etedi ha’m oylamwg’a ko’p waqit bermeydi.
Ha’zirgi zaman adami teoriyaliq ha’m a’meliy jaqtan o’zinin’ planetanm’ turg’mi ekenligin real tu’rde tu’sinip jetti ha’m sol sebepli jan’asha planetarhq aspektte, yag’my jerlik qatlam menen o’zin u’zliksiz baylanistirg’an halda onin’ oylawi ha’m ha’reket etiwi tiyis. Usinday adamg’a ha’m omn’ du’nyadag’i ornina uhwmalasqan, planetarhq qatnas jasaw adamlar ta’repinen jan’a jag’daydi tu’siniw ushin bag’dar bolip, olardi efFektivlik sheshimlerdi izlewge iytermeleydi.
§4. Ja’miyetlik qatnaslardi gumanizatsiyalaw globalhq problemalardin’ sheshiliw usih retinde
Globalhq problemalardi sheshiw ma’selesi quramah ma’sele bolip, omn’ sheshiliwi kcrekli na’tiyjelerge erisiw ushin ha’zirshe bir ma’nili juwaplarg’a iye emes. Biraqta ko’plegen ilimpazlar globalhq krizislerdin’ saplastiriliwin massahq sanada jan’a etikani qa’li plestiriw ha’m bekkemlew,ma’deniyattin’ rawajlamwi ha’m om gumanizatsiyalaw menen baylamstiradi. Bunin’ ushin tiykar bar, sebebi adamlardin’ o’mirlik pozitsiyasi, olardin’ oylaw obrazi ko’p­shilik jag’dayda olardin’ real is-ha’reketin, na’tiyjesin amqlaydi. O’z waqtinda usinday mazmung’a Mark Avreliy o’zinin’ diqqatin awdardi. 01 «Bizlerdin’ o’mirimiz ol haqqindag’i bizlerdin’ oyimizdi beredi» degen edi. Du’nya haqqinda a’sirler dawaminda qa'Iiplesken bizlerdin’ ko’zqaraslanmizdin’ o’zgeriwi, oylawdin’ o’mirinin’ tawsilg’an stereotiplerin biykarlaw ha’m sanada jan’a gumanistlik printsiplerdi bekkemlew uliwma adamzathq problemalardin’ sheshiliwin birden bermeytug’inlig’i ha’mmege ma’lim. Bulardin’ barlig’i olardi saplastinwdag'i birinshi za’ru’rli qa’dem bolip tabiladi ha’m ol u’zliksiz o’zgerip atirg’an jag’dayg’a sa’ykes keliwshi ha’m ha’zirgi da’wirdin’ reallig’tn sa’wlelcndiriwshi du’nyag’a ko’zqarastin’ qa’li plesiwi menen baylamstinladi. Usinday jan’artilg’an du’nyag’a ko’zqarastm’ tiykanna jan’a gumanizmdi qoyiw kerek. Onda ja’miyetlik qatnaslardm’jan’a mazmum ha’m jan’a belgileri o’z sa’wlesin tabiwi tiyis, sebebi olar ja’miyetlik o’mirdin’ tek keyingi ju’zjilhg’ma ta’n bolg’an internatsionallasiwimn’ tez o’siwi menen amqlanadi. Sol sebepli jan’a gumanizm globalhq sanam qa’liplestiriwge bag’darlang’an boliwi sha’rt ha’m ol o’zinin’ ishine u’sh tiykarg’i baslamam qamtiydi. Olarg'a adamnin’ tiykarg’i huqiqlann moyinlawdan kelip shig’atug’in globalliqti seziw,zorliqqa (ku’sh ko’rsetiwge) shidamsizhq ha’m a’dillikke muhabbat kiredi.
Biraq ta adamlardin’ du’nyag’a ko’zqarasi tek g’ana olardin’ du’nya haqqin­dag’i bilimlerinde ko’rinip qoymay, al olar ta’repinen bul mag’liwmattin’ taliqlamwinda da, qanday juwmaqlar shig’ariwinda da, qalay ha'rcket ctiwinde de ko’rinedi. Sol sebepli du’nya ta’repinen globalliq problemalardin’ sheshiliw za’ru’rligi haqqmda ayta otirip, teoriyada belgili tabislarg’a iye bohwina ha’m ayirim a’meliy na’tiyjelerge erisiwine qaramastan, adamzat du’nyahq rawajlamwdin’ ele unamsiz tendentsiyalann toqtatqan joq. Xahq araliq ku’sh- lerdin’ birigiwi de,belgilengen qa’wipti adekvat tu’rinde sa’wlelendiretug’in olardin’ maqsetke bag'darlang’an, birikken, na’tiyjeli ha’reketleri ele jetkilikli emes. Bug’an ne kesent beredi? Qarama-qarsihqh du’nyada ha’reketlerdin’ kelisimge iye boliwi mu’mkin be? Eger de mu’mkin bolsa, onda ol qanday tiykarda mu’mkin boladi? Bulardin’ ha’mmesi bu’ginliginde ja’miyetlik oy ta’repinen sheshilip atirg’an bash sorawlardi beredi.
Tariyxiy ta’jiriybe ha’r qiyli xahqlardm’ birigiwi egerde olardin’ ma’pleri sa’ykes kelse, olar jaqsi tu’sinilse, birigiwdin’ na’tiyjesi de amq tu’rde bola- tug’inhg’m ko’rsetip kiyatir. Bunday tiykarda ha’r qiyli qiyinshihqlar saplas- tinladi, sawdanm’ rawajlamwi jaqsi jolg’a qoyiladi, ekonomikaliq, siyasiy, ma’deniy baylamslar bekkemlenedi. A’dette bul joldag’i en’ u’lken qiyin- slnliqlar du’nyag’a ko’zqarasliq konservatizm, qa’liplesken oylaw obrazi, da’stu’rler menen baylamstinladi. Olar o’zgeriw qa’siyetine iye, biraq bul protses ju’da’ uzaq waqit, qiyinshihqli tu’rde, ishki ha’m sirtqi jag’daylardm’ qisqisi menen dawam etedi. Sirtqi jag’daylar retinde, misali, adamlardin’ tek g’ana jasaw jag’daylarm emes, al olardin’ sanasin da o’zgertken ekologiyaliq krizistin’ keskinlesiwi, «demografiyaliq jardiwdm’» aqibetleri, uns qa’wpi ha’m basqa da problemalar alip qaraladi. ishki jag’daylar ma’p, adamdag’i jeke insanliq, subektivlik penen baylanisii bolip, ol «Egerde geometriyaliq aksiomalar adamlardin’ ma’plerin qozg’ag’anda, olar biykarg’a shig’arilg’an bolar edi» degen pikirde o’z sa’wleleniwin tapqan.
Ha’r bir xahq, ha’r bir ma’mleket xaliqaraliq qatnaslardin’ anaw yamasa minaw tu’rinde qa’liplesiwinde o’zinin’ o’zgeshe ma’pine iye boladi. Olar ta’biyiy resurslardi qollamwda, qorshag’an ortahqti saqlawda o’zlerinin’ paydasm oyladi ha’m bul mazmun olardin’ siyasatin da belgileydi. Ko’pshilik jag’daylarda ishki ma’pler uliwma ta’rtiplik pikirlerden u’stin keledi, sol sebepli bunday siyasat basqa ma’mleketlerge ziyan jctkeretug’inday da’rejede alip banladi. Misali ushin, ekologiya tarawinda ekologiyaliq jag’day qon’silas ma’mleketlerde jasawshi xahqlardm’ da ma’plerine ta’sirin tiygizedi.
Biraq ta ja’miyetlik o’mirdin’ intematsionalizatsiyalamwi ha’m ekonomi­kaliq baylamslardin’ integratsiyasmin’ ku’sheyiwi Jer planctasinda jasawshi adamlar ta’repinen du’nyanin’ bir pu’tinlik retinde ta’n ahmwi ushin obektivlik ma'plerdin’ barlig’in tu’sindirmekte ha’m bul protsestin’ tiykarinda alip qara- latug’in ha’mmege ortaq ma’p—globalliq problemalardin' aldinda adamzattin’ o'mirin saqlap qaliw ma’selesi bolip tabiladi. Bunday sanali da’rejede is- ha’reketlerdin’ kelisimli alip bariliwin ta’miyinlewshi obektivlik talap ha’r bir ma’mleketlerdin’ sntqi ha’m ishki siyasatlarma jeterli da’rejede ta’sirin tiygizbekte. Misali ushin, rawajlang’an ellerde lokal da’rejede qorshag’an orta- liqtin’ pataslamwi menen efTektiv tu’rde gu’res ahp banw jolg'a qoyilg'an (otxodsiz texnoiogiyalardi rawajlandiriw, qalalardin’ sirtina ziyanh o’ndirislerdi shig’ariw h.t.b.). Biraq ta birinshi gezekte bunday milliy ma’plerdi go’zleytug’in ilajlar tek g’ana lokalliq masshtabta belgili da’rejede unamli elTekt beredi ha’m biosferag’a antropogenlik ha’m texnogenlik ku’shli ta’sirdi pa’seytedi. Bunday juwmaqti du’nyanm’ ko’plegen ilimpazlan ha’m qa’nigeleri qollap quwatlaytug’inhg’in biz Rio-de-Janeyroda 1992-jih bolip o’tken u’lken xaliq araliq ekologiyahq forumnm’ sheshimlerinde (Ssilka. Vstresha na visshem urovne «Planeta Zemlya». Programma deystviy. Povestka dnya na XXI vek i drugie dokumenti konferentsii v Rio-de-Janeyro v populyarnom izlojenii. Jeneva. 1993.) ko’riwimizge boladi. Bul jerde xahqarahq ilimiy ja’ma’a’t texnogenlik tsivilizatsiyanm’ ken’eyiw perspektivalann kritikahq jaqtan bahalap, ja’miyetlik rawajlamwdin’ basqa paradigmasin qabil aldi. Onin’ tiykarg’i mazmum ja’miyet ha’m ta’biyat arasmdag’i qatnaslardin’ turaqli balansin du’nya ju’zlik masshtabta saqlap qaliw bolip tabiladi. Bul ideya turaqli rawajlamw kontseptsiyasi tu’rinde qa’liplesti ha’m ol bu’gingi ku’nde filosofiyaliq analiz- din’ tiykarg’i predmeti retinde izertlenilmckte. Solay etip, tsivilizatsiyanm’ ta’biyatqa, onin’ resurslarma tutmiwshihq qatnasi tek g’ana ekologiyahq, demografiyahq kriziske emes, al ol ruwxiy kriziske de ahp keldi ha’m bunn qa’li plesken du’nyag’a ko’zqaraslar obektivlik jag’daylardm’ o’zgeriwin ta’miyin- lep turg’an praktikamn’ mazmum menen qarama-qarsihqqa keldi. Usig’an baylamsli bahaliqlar sistemasin, ja’miyetlik rawajlamwdin’ jan’a prioritetlerin, basqasha du’nyag’a ko’zqarashq orientatsiyalardi izlewdin’ a’hmiyeti artpaqta. Du’nya ju’zi ilimpazlan barliq globalliq problemalardin’ sheshiliwin basqasha bahahqlarg’a tiykarlang’an tsivilizatsiyag’a o’tiw menen baylamstirmaqta. Olardin’ pikirinshe, bul bahaliqlar antropotsentrizmge tiykarlanbay, biosfero- tsentrizmdi basshihqqa aliw kerek. Sebebi biosferotsentrizm diqqatti o’mirdin’ unikalhhg’ina ha’m biosferamn’ ten’salmaqh halin bekkemlew za’ru’rligine awdaradi. Adamzat ushm gumanizm, ta’biyat ha’m ja’miyet koevolyutsiyasimn’ printsi plerine tiykarlang’an tu’rde o’zinin’ du’nyag’a ko’zqarasin o’zgertiwden, jan’a bahaliqlar sistemasin ha’m alg’a ilgerilewdin’ bag’darlann islep shig’iw- dan basqa rawajlamw joh qalmadi. Usig’an baylamsli filosofiyaliq a’debiyatta keyingi waqitlan «ilimiy gumanizm» degen termin islenip shig’ilmaqta.Omn’ mazmum ilimiy-texnikahq progressti adamnin’ ha’m adamzattin’ a’dep- ikramliliq qa’siyetlerinen tikkeley g’a’rezli da’rejcge qoyiwshi adamnin’ iskerligin o'zgertiw za’ru’rligin talap etedi.Solay etip,globalliq problemalar xaliqlardin’ o’zlerinin' ma’deniyatlarmin’ o’zgesheliklerin, a’sirler dawaminda toplag’an da’stu’rlerinin’ mazmunin saqlay olirip, kelispewshiliklerden qulilip, o'zlerinin’ uliwma adanizatliq bahaliqlarg’a tiykarlang’an halda birigiwin da’wir talabina aylandirmaqta.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

12.