KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

filosofiyaliq bilim amq ha’m haqiyqiy boliwi tiyis;

biliwde ilimiy metodti qollamw ha’m basqa ilimlerdin’jetiskenliklerine tiykarlamw kerek;

bilimge erisiwdin’ tiykarg’i joli—empirikaliq baqlaw;

filosofiya tek faktlerdi (al olardin’ sebeplerin emcs) izertlewi tiyis;

filosofiya izertlewdegi qa’diriyatliq usildan ha’m bahalaw xarakterinen qutiliwi tiyis;

filosofiya basqa ilimlerdin’ u’stinen qaramay, al olardin’ arasinan o’zinin’ konkret omina iyelik etiwi tiyis.


Jan’a filosofiyamn’ waziypasi ilimlerdin’ metodologiyasin islep shig’iwdan ha’m olar arasindag’i baylamsti izlewden ibarat. Gegel ha’m Bekon filosofiyasi using’an printsiplerdi jan’a pozitivistlikfilosofiya qollap-quwatlamadi, olardin’ induktivlik oy juwmaqlarin Kont asa ketken a’piwayiliqqa iye dep tu’sindirdi. Kont o’z ara baylamsqan eki nizamdi qa’li plestirdi:

19. 
    
    «Aqildin’ rawajlamwinm’ u’sh basqishi mzami»;
    
20. 
    
    «Ilimlerdi klassifikatsiyalaw mzami».
    

Birinshi nizamda adam aqili o’zinin’ rawajlamw barismda u’sh fazam basip o’tedi. Birinshi fazada ol adamlar menen salistirilatug’m qubihslardi tu’sindiredi, ekinshi fazada abstraktlik tiykarlarg’a diqqatin qaratadi, al u’shin- shisinde bolsa—fenomenler arasindag’i retlestiriwshi baylanislardi qa’liplestirip, olardi baqlaydi.
ilimlerdin’ klassifikatsiyasi mzami olardi quramalasiwina qaray bo’liwdi talap etedi.

19. 
    
    Analitikahq—organikaliq emes ta’biyattag’i (fizika, organikahq emes ximiya) qubihslardi u’yrenedi.
    
20. 
    
    Sintctikahq—adamnin’ ko’zqarasinan dara faktlerdi tu’sindiriw.
    
21. 
    
    Sotsiologiya—sotsialhq mzamlardi u’yrenedi.
    

Kont filosofiyasi pozitivizmnin’ tek tiykann saladi, al omn’ ideyalann dawam etkcn anglishan filosoflari D.Styuart Mil (1806-1873-jj.) ha’m Gerbert Spenser (1820-1903-jj.).
Pozitivistlik metodologiyamn’ a’hmiyetinin’ biri ilimiy iskerliktin’ ma’nisin ha’m omn’ iskerliktin’ basqa tarawlan menen ara qatnasin aniqlaw bolip tabiladi. Pozitivizm filosofiyamn’ o’zinde ilimiy iskerlikti ratsionallastinw prob- lemasin qoyadi. Omn’ metodologiyasi sotsialhq izertlewlerdin’ rawajlamwina ku’shli ta’sirin tiygizedi.

19. 
    
    a’sirde pozitivizm neopozitivizm formasina iye boladi. Neopozitivizm- nin’ o’zgeshe belgisin biliwdin’ formalliq ta’repine diqqatti ku’sheytiw beredi. 01 tiykannan biliw protsesi iske asatug'in formalardi izertleydi. Neopozitivizm til, formalliq ha’m matematikahq logika, ilimiy biliwdin’ strukturasinin’ problemalann u’yrenedi.
    

Neopozitivizm integrativlik ag’im bolip, ol o’zinde ha’r qiyli filosofiyaliq mekteplerdi ha’m bag’darlardi biriktiredi. Olardin’ en’ irileri analitikahq filosofiya, lingvistikahq analiz filosofiyasi, logikaliq pozitivizm bolip tabiladi. Neopozitivizm shegarasinda B.Rassel (1872-1970-jj.), L.Vitgenshteyn (1889- 1951-jj.), R.Kamap (1891 -1970-jJ.), K.Popper(l902-1994-]j.), M.Shlik (1882- 1936-jj.) h.b. do’retiwshiligi rawajlandi.
Neopozitivizm tariyxi 1920- 1930-jj. Vena krujoginin’ iskerliginen baslanadi.
Strukturalizm. Neopozitivizmge jaqin filosofiyaliq ag’im retinde XX a’sirde o’mir su'rgen strukturalizm alip qaraladi. Bul atama izertlewleri strukturahq analiz metodina tiykarlang’an ha’r qiyli ilimlerdin’ wa’killerin biriktiredi.
Strukturahq metodti absolyutlestiriw tiykannda biliwdin’ original teoriyasin do’retiwge urmg’an strukturalizm uliwma filosofiyaliq bag’dar sipatinda XX a’sirde Frantsiyada payda boladi. izertlew obektlerinin’ strukturasi strukturalizm filosofiyasinda o’z aldina o’mir su’retug’in realliq sipatinda alip qaraladi. Struk- turalizm filosofiya tariyxinda ha’m filosofiyaliq antropologiyada ken’ tarqaidi. Ertedegi strukturalizmnin’ wa’killcri retinde Klod Levi-Stros (1908-j. tuwilg’an), M.Fuko (1926-j. tuwilg’an), Lui Altyusserdi (1918-j. luwilg’an) ahp qarawg’a boladi. Ha’zirgi zaman strukturalizmi (poststrukturalizm) Jak Derrida, Umberto Eko, Jil Dclcz do’retiwshiliginde o’zinin’ ayqin ko’rinisin tapqan.
Ekzistentsializm. XX a’sir filosofiyasinin’ en’ iri bag’darlannin’ biri retinde ekzistentsializmdi (latinsha, jasaw)—jasaw filosofiyasin ahp qarawg’a boladi. Onin’ tiykarm S.Kerkegor salg’an. Ol klassikaliq filosofiyanin’ ratsionalizmine qarsi shig’adi, aqildi individualhqti jutip jiberiwde ayiplaydi.
Jasaw filosofiyasinin’ orayliq diqqatina adam o’mirinin’ tiykan problemasi qoyiladi. Ekzistentsialistlerdin’ pikirinshe, adamnin’ jasawimn’ tiykan (mazmum) jasawdin’ o’zinde boladi. Jasaw tiykar sipatinda adamnan ku’n- delikli turmisqa baylanisii sir tutiladi, ol adam ta’repinen tek g’ana shegarahq jag’daylarda—o’lim ha’m o’mir arasinda ashiladi. O’limnen qorqiw—adamnin’ erkin, g’a’rezsiz jasawg’a iye bolatug’in birden bir halati.
S.Kerkegor (1813- 1855-jj.)—daniyali teolog, filosof, aqilg’a isenbeytu- g’mhg’in aytadi. S.Kcrkegordin’ ta’limatinda haqiyqathq oylaw menen barabar ahp qaralmaydi, sebebi onm’ ilaji joq. Kerkegor o’zinen aldin jasag'an filosof- lardi, a’sirese Gegeldi adamg’a asa ketken abstraktlik qatnasta ayiplap, kritika- laydi. Onin’ pikirinshe bul oyshillar adamda tek onin’ tiykann izleydi, adamlarg’a ta’n bolg’an oylardin’, seziwlerdin’ individualhg’in diqqatqa almaydi. En’ teren’ shinhqlardi—o’mirdi, o’limdi—logika ta’repinen biliwge bolmaydi, olardi tek tikkeley basimizdan keshiremiz. Filosofiya sheklengen o’mirdegi, insannin’ individual ta’g’dirindegi ma’n’gilikti bastan keshiriwdi an’latadi. Kewil keshir- meleri bolg’an muhabbat, isenim, sag’mish, qorqiw adamnin’ o’mir su’riw du’nyasm beredi ha’m bunday o’mir qa’legen mzam ha’m nizamhqlardan joqan turadi. Kerkegordin’ diniy ekzistentsializminin’ tiykarg’i tezisi — aqil adamdi tu’n’iliwge ahp keledi, isenim bolsa om qutqaradi ha’m u’mit bag’ishlaydi.
Ekzistentsializm bag’dann rawajlandirg’an oyshillarg’a K.Yaspers (1883- 1969-jj.), M.Xaydegger (1889-1976-jj.), J.-P.Sartr (1905- 1980-jj.), A.Kamyu (1913-1960-jj.), N.Berdyaevlar (1874-1948-jj.) kiredi.
Ekzistentsializm filosofiyasi adamzattin’ basina tu’setug’m kritikahq, krizislik jag’daylar problemasin ko’tergeni ushin ko’pshilik adamlarda u’lkcn qizig’iwshihqti oyatti. Bunday qizig’iwshihqtm’ amwinin’ tag’i da bir sebebi adamzattin’ XX a’sirde eki du’nya ju’zlik unsti basman keshirgenligi de, ekologiyaliq katastrofanm’jaqmlawi da, adamlarg’a jawiz qatnastm’ ku’sheyiwi de amqlaydi. Adam jasaw ushin o’zinin’ ishki du’nyasm tu’siniwi, o’zinin’ uqiphg’in ha’m mu’mkinshiliklerin bahalay biliwi kerek.
Ko’plegen ekzistentsialist-filosoflar a’debiy do’retiwshilik penen shug’illanadi. Ekzistentsializm ratsionalhqqa qarsi bolg’an, yag’niy oylawhq biliwdi o’mirdin’ haqiyqiy bahahg’in aship ko'rsetetug’in shin biliw dcp moyinlamaydi. Ekzistentsialistlerdin’ pikirinshe, a’debiyat, ko’rkem o’ner adam bolmisimn’ tiykarm toliq aship bcre aladi. Onin’ wa’killerinin’ ha’r biri o’z ta’limatin jaratadi, biraq olar ushin uliwmaliqti bolmistin’ en’ joqarg’i bahalig’i retinde bolmistin’ o’zin, o’mirdi alip qaraw beredi.
Postklassikaliq filosofiyamn’ tag’i da bir bag’dan retinde psixoanalizdi alip qarawg’a boladi. Onin’ tiykarm Z.Freyd (1856- 1939-jj.) salg’an. Adam psixikasin emlewde o’z ta’jiriybesine tiykarlamp, ol sanasizhq psixikahq protsesler ha’m motivatsiyalardin’ kontseptsiyasin islep shig’adi. Olardi sotsialliq qubtlislarg’a da qollanadi. Freyd adamnin’ psixikasin bir birine qarsi bolg’an sanahhq ha’m sanasizhq tarawlarman turadi dep tu’sindiredi. Olar bir birinen o’zgeshc bolg’an psixikahq instantsiya—sana aldi ja’rdeminde bo’linedi. Freydtin’ pikirinshe, barliq niwxiy protsesler sanasizliqti beredi. Sanasizhq ha’r bir adamg’a ta’n bolg’an, sana menen birge o’mir su’retug’in ha’m belgili da’rejede om qadag’alaytug’in o’zgeshe psixikahq realliqti an’Iatadi.
Freyd adamnin’ da modelin jaratadi, ol u’sh da’rejeden ibarat psixikanm’ bir pu’tin sistemasinan turadi. Dinamikahq sizilmada psixika u’sh qatlamnm’ jiynag’inan turadi: «01» (sanasizhq), «Men» (adamnin’ sanasi), «Mennen joqan» (insang’a ta’sirin tiygizetug’in sirtqi realliq). Sotsialliq qadag’an etiwler ha’m xoshametlewler na’tiyjesinde «Mennen joqan» qa’lipleskennen keyin barliq psixikahq apparat bir pu’tin bolip ha’reketetip baslaydi.Freydtin’pikirinshe, adam psixikasin basqaratug’in tiykarg’i faktorlar retinde la’zzetleniw ha’m psixikanm’ kerek emes na’rseni shig’arip taslawi alip qaraladi.
Freyd sanasizliqtin’ energiyasimn’ kelip shig’iwin tu’sindiriwge ha’reket etedi. 01 bul berilgen sorawg’a juwap bere otinp, birinshi psixoanalitikahq sistemam do’retedi. Og’an tiykarlamp sanasizliqtin’ negizine Freyd seksualliq instinkt—«libidom» qoyadi. Bul teoriya kritikalanadi, keyin ala Freyd ekinshi psixologiyaliq sizilmam jaratadi. Onda sanasizliqtin’ energiyasin o’mir instinkti

•