KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

imperativ—minez-quhqta basshiliqqa alinatug’in qag’iyda, is-ha’reketke iytermcleytug’in qag’iyda.

Dialektika kategoriyalari—rawajlanrwshi du’nyanin’ uhwmahq qa’siyetlerin sipatlawshi tiykarg’i tu’sinikler, misah, mu’mkinshilik, haqiyqathq, za’ru’rlik, tosinnanhq h.b.

19. 
    
    Kategoriyahq imperativ—sha’rtli, minnetli tu’rde orinlaniwdi talap etetug’in qag’iyda.
    
20. 
    
    Maksima—mincz-quhq qag’iydasi, minez-quhqtin’ sirtlay sa’wlelengen formulasi.
    
21. 
    
    Pertseptsiya—haqiyqatliqti seziwlik qabil etiw.
    
22. 
    
    Tezis—maqullaw tu’rinde berilgen Gegeldin’ triadasimn’ birinshi, tiykarg’i jag’dayi.
    
23. 
    
    Triada—Gegel filosofiyasinin’ metodi, qa’legen dialektikahq protsestin’ u’sh zvenoli strukturasin ko’rsetcdi.
    
24. 
    
    Fenomenologiya—sanani sirtqi du’nya menen baylamstan qutqanwg’a umtihwshi, yag’niy «taza sanam» onin’ shektegi sipatlamalann aship beriw arqah izertleytug’in filosofiyaliq bag’dar.
    

Shnug’iwlar ha’m diskussiya ushin ma’seleler:

19. 
    
    Ilimnin’ o’zi o’z betinshe filosofiya bola ala ma?
    
20. 
    
    Klassikaliq filosofiyanin’ klassikaliq emes filosofiyadan parqi nede?
    
21. 
    
    Gegeldin’ triadasi dep nege aytamiz?
    
22. 
    
    Eger shinliq paydali bolsa, onda paydani shinliq dep alip qaray alamiz ba?
    

BOLMIS FILOSOFIYASI
§1. Bolmis tu’sinigi.
Du’nyadag’i bolmis ha’m du’nyanin’ bolmisi, olardin’ universalhq xarakteri. Du’nyanin’ birligi problemasi
Ko’p sanli filosofiyaliq kategoriyalardm’ ishinde ha’r qiyli filosofiyaliq mekteplerdin’, ta’limatlardin’ kategoriyahq apparatinin’ strukturasin qurawshi bolmis kategoriyasi orayhq onndi iyclcydi. Bolmis tu’sinigi filosofiyamn’ negizgi ha’m baslang’ish kategoriyasi bolip tabiladi, sebebi ol qa’legen na’rsenin’ ha’m qubihstin’ en’ tiykarliq sipatlamasm—olardin’ jasaw, o’mir su’riw uqiplihg’in belgileydi. Bolmis ko’lemi jag’inan ken’, al mazmum jag’inan tar tu’sinik bolip, barhqti o’z ishine qamtiydi ha’m tek bir qa’siyetti—bar boliw, o’mir su’riwdi an’latadi. Bolmis tu’sinigi filosofiyada eki ma’nide qollamladi.
Tar ma’nide «bolmis» tu’sinigi materiya tu’sinigi menen barabar ahp qaraladi. Al ken’ ma’nide jasaw, haqiyqatliq haqqmdag’i sheksiz uhwma tu’sinikti an’latadi¹. Bolmis ha’m realliq ha’mme na’rseni o’z ishine qamtiytug’in sinonim tu’siniklcrdi beredi. Bolmistin’ antitezasi retinde bolmashq ahp qaraladi. Bolmis ha’m bolmashq biri birisiz o’mir su’re almaydi. Sol sebepli bolmistin’ bolmasliqqa o’z ara o’tiwi haqqinda aytiwimizg’a boladi. Bir de qubihs, na’rse, protsesjoqtan payda bolmaydi ha’m bardan joq bolmaydi. Olar bolmistin’ tek g’ana basqa formalarma o’tip otiradi. Jasaw belgisine barliq predmetlcr, protsesler, qa’siyetler, qatnaslar iye. Usig’an tiykarlang’an halda bolmistin’ formalan retinde filosofiya tariyxmdag’i mazmung’a tiykarlamp aktualhq, potentsialliq, bahaliq, idealhq bolmisti bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Aktualhq predmetlik bolmis dep shinliqqa iye, o’mir su’rip turg’an na’rselerdin’, qubilislardin’, protseslerdin’ bolmisinaaytamiz. Potentsialliq bolmis bolsa ele realhqta joq, biraq payda boliw mu’mkinshiligine iye na’rselerdin’ bolmisin beredi. Jasaw mu’mkinshiligine iye boliw da aktualhq bolmistin’ qa’siyetine, yag’niy ol o'mir su’riw mu’mkinshiligine iye boladi. Bul belgi bahaliqlarg’a, bahaliq qatnasiqlarg’a da tiyisli. idealhq bolmis bolsa, na’rselik- substratliq bolmistin' tuwindisin beredi. 01 psixikahq ha’m ruwxiyliq du’nyasimn’ bar boliw, o’mir su’riw belgisin an’latadi.
Ko’pshilik filosofiya boymsha oqiw qollanbalannda bolmistin’ to’mendegishe klassifikatsiyasi keltiriledi².
Bolmistin’ uliwma su’wretlemesiniin’ qunlisi piramidani beredi. Omn’ tiykannda jansiz ta’biyat jaylasadi, u’stinde janli ta'biyat, onnan keyin adam jansiz, janli ha’m ruwxtin’ birligi sipatinda alip qaraladi. Bul bolmistin’ uliwma formalarinin’ ha’r biri, o’z gezeginde, qaytalanbaytug’m tiykarg’a ha’m spetsi- fikag’a iye boladi.
Jansiz ta’biyattin’ na’rselerinin’ ha’m protscslerinin' bolmisi—ta’biyiy ha’m jasalma du’nyani beredi, bug'an qosimsha ta’biyattin’ barliq hallan menen qubilislarm (juldizlar, planetalar, jer, suw, hawa, binalar, mashinalar, raduga, aynadag’i sa’wle h.b.) an’latadi. Bir so’z benen aytqanda, bug’an birinshi ha’m ekinshi ta’biyat kiredi.
Janli ta’biyattin’ bolmisi eki da’rejeni o’z ishine qamtiydi. Birinshisi, tiri, biraq ruwxiyliqqa iye emes denelerdi an’latadi, yag’niy og’an qorshag’an ortaliq penen zat almasiwdi iske asiratug’in, ko’beyiwge uqipli, biraq sanag’a iye emes deneler kiredi (planetamn’ faunasi ha’m florasi tu’rinde berilgen barliq biosfera).
Janli ta’biyattin’ bolmisinin’ ekinshi da’rejesin adam ha’m omn’ sanasmin’ bolmisi an’latadi. 01 o’z ishine konkret adamlardin’ bolmisin, sotsialhq ha’m idealhq bolmisti qamtiydi.
Bul ko’rsetilgen bolmistin’ formalarina qosimsha materiyamn’ atributi (ken’isliklik bolmis, waqithq bolmis), ha’rckettegi materiyamn’ formalan (mexanikaliq, fizikahq, ximiyaliq, biologiyaliq h.b.), materiyamn’ sho’lkem- lesiwinin’ strukturahq da’rejeleri boyinsha (molekulyarhq, populyatsiyaliq h.b.) bolmistin’ formalann bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Bolmistin’ en’ a’hmiyetli formasi sipatinda «ja’miyetlik bolmisti» alip qarawimizg’a boladi. Ja’miyetlik bolmis retinde birinshi gezekte o’ndiris usili tu’siniledi. 01 ja’miyettin’ o’mirinin’ materialhqjag’daylann ha’m adamlardin’ bir birine ha’m ta’biyatqa bolg’an matcrialhq qatnaslann an’latadi. Ja’miyet o’mirinin’ matcrialhq jag’daylanna adamlardin’ o’mirlik iskerliginin’ mate- rialhq-texnikaliq bazasi (miynet qurallan ha’m predmetleri, qatnas, informatsiya qurallan), ja’miyet o’mirinin’ geografiyahq, demografiyahq jag’daylan, al materialliq ja’miyetlik qatnasiqlarg’a o’ndiris qatnasiqlan, basqa da ja’miyetlik qatnasiqlardin' materialliq ta’repleri, ekologiyaliq qatnasiqlar kiredi.
Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sana tu’sinigi menen baylanista u’yreniledi. Ja’miyetlik sana dep ja’miyetlik bolmisti sa’wlelendiretug’in seziwlerdin’, ko’zqaraslardin’, ideyalardin’ ha’m teoriyalardin’ quramali sistemasina aytamiz. Ja’miyetlik bolmis ha’m ja’miyetlik sana arasindag’i baylams to’mendegishe mazmung’a iye:

•