KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Ja’miyetlik bolmis o’zinin’ rawajlamw bansinda aqinnda ja’miyetlik sanam aniqlaydi.

Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sanam sa’wlelendiredi.

Ja’miyetlik sana ja’miyetlik bolmisqa aktiv keri ta’sir etiw mu’mkin- shiligine iye.


Bul keltirilgen bolmistin’ formalari bu’gingi ku’ni ilimge belgili bolg’an baqlaw, izertlew, analiz h.b. predmeti bola alatug’m mazmunnin’ ha’mmesin o’z ishine qamtiydi.
Uliwma alg’anda, bolmis, onm’ fundamental I iq printsi pleri ha’m qa’siyetleri haqqmdag’i ta’limat ontologiya dep ataladi. Пп’ birinshi ret bolmis haqqindag’i ta’limat eleatlardin’ filosofiyasinda o’z aldma ma’sele sipatinda qoyiladi. Keyin ala bolmis tu’sinigi Platon, Aristotel h.b. filosoflar ta’repinen rawajlandmladi. Ontologiya filosofiyanin’ en’ a’hmiyetli bo’legi bolip, onin’ problemalan, kategoriyalari, printsi pleri gnoseologiyamn’, sotsialhq filosofiyanin’, filoso- fiyaliq antropologiyanm’ ha’m filosofiyaliq bilimnin’ basqa da bo’limlerinin’ problemalann qoyiwg’a ha'm sheshiwge tiykar boladi.
Usinday ontologiyahq problemalardin’ biri retinde bolmistin’ birligi problemasi alip qaraladi.
Du’nyanin’ birligi problemasi
Filosofiya predmetin analizlegende filosofiyanin’ du’nyani bir pu’tinlikte (adam menen birlikte) ahp qaraytug’inhg’ina toqtap o’ttik. Du’nyani bir pu’tinlikte u’yreniwimiz ushin, bizler birinshi gczekte ha’mme qubihslardi bir birinen parqin ko’rsetiwshi belgilerden bas tartip, olardi biriktiretug’in mazmung’a diqqat awdariwimiz tiyis. Sol sebepli bizler materialliq ha’m idealhqtin’, ta’biyat ha’m sotsialhqtm’ arasindag’i ayirmashihqti esapqa almaymiz. Janlini jansizdan, bir konkret na’rseni basqasinan ayinp ko’rsetiwshi qa’siyetlerden qashiqlawimiz kerek. Na’tiyjede barliq o’mir su’rip atirg’an na’rseler ushin uliwma bolg’an tek bir belgi qaladi. Bul belgi jasawdi yamasa barliq qubihslardin’ bolmisin an’latadi. Du’nyanin’ barliq qubihslan materialliq ta, idealliq ta, ta’biyiy ha’m sotsialhq ta h.b bolmisqa iye boladi.
Bul belgi menen jaqinnan tanisayiq. Bolmis — na’rsenin’ barliq konkret belgilerin saplastmp taslag’annan keyin qalatug’in mazmun. Bul tilde de sa’wlelenedi. Na’rseler ha’m qubihslar haqqindag’i pikirlerdin’ ha’mmesi amq yaki amq emes da’rejede bolip tabiladi degen ma’nini o’z ishine qamtiydi. Bizler Baltabaev adam, bug’an qosimsha ol vrash, ol bul hayaldin’ ku’yewi, O’zbekstan puqarasi h.b. bolip tabiladi deymiz. Berilgen pikirlerdegi Baltabaev- tin’ konkret qa’siyctlerin ahp taslasaq, onda tek g’ana bolmisqa iye Baltabaev qaladi. Solay etip, bolmis tu’sinigi hawa siyaqli tilde o’z ko’rinisine iye boladi.
Sonin’ menen birge aytip o’tiwimiz za’m’r, qa’legen konkret na’rsenin’ bolmisi—fakt ma’selesi bolip, berilgen na’rsc ol haqqmdag’i bizlerdin’ pikirlewlerimizdcn g’a’rezsiz tu’rde ya o’mir su’redi yaki o’mir su’rmeydi. Baltabaev familiyah adamnin’ bar ekenligin logikahq jaqtan da’lillegenimizdi ko’z aldimizg’a keltireyik, biraq keyin ala ol o’mir su’rmewi de mu’mkin. Bizlerdin’ barliq da’lilimiz orinsiz boladi. Ya bolmasa Baltabaevtin’ jasamay- tug’inlig'm da'lillcsek, ol du’nyag’a keliwi de mu’mkin. Sol sebepli belgili berilgen na’rsenin’ yaki qubilistin’ o’mir su’riwi haqqmdag’i qa’legen logikahq da’liller tiykarsiz boladi.
Ta’biyat ha’m logika mzamlarina arqa su’yey otinp, qanday da bir qubilistin’ o’mir su’riw mu’mkinshiligi yaki mu’mkin emesligin da’lillewge boladi. Misal ushin, D.Mendeleevtin' tablitsasinin’ qa’siyetlerinen belgili ximiyaliq elementtin’ o’mir su’rip atirg’anhg’in yaki termodinamika mzamlarina tiykar- lana otinp, ma'n’gilik dvigateldin’ o’mir su’riwinin’ mu’mkin emesligin da’lil- lewge boladi.Biraq konkret berilgen almamn’ o’mir su’rip yaki o’mir su’rmey atirg’anhg’m logikahq jaqtan da’lillew mu’mkin emes.
Biraq ta du’nyada amq ha’m konkret na’rsenin’ o’mir su’riwi gu’man astina qoyilmaydi, sol sebepli du’nyada hesh na’rsenin’ o’mir su’rmeytu- g’mhg’in ko’z aldimizg’a keltiriw logikahq qarsihqqa ahp keledi: keminde du’nyada hesh na’rsenin’ o’mir su’rmeytug’inhg’i haqqinda pikirleytug’in adamnin’ o’zi boliwi kerekligi amq.
Solay etip, barliq na’rseler ha’m qubilislardin’ o’mir su’retug’inhg’m, bolmisqa iye ekenligin moyinlawimizg’a boladi. Du’nyanin’ belgili na’rselerinin’ ha’m qubihslarmm’ bolmisina qaray otirip, olardin’ uhwmahqqa iye ekinshi qa’siyetin ko’riwimizge boladi: na’rselerdin’ ha’m qubilislardin’ bolmisi o’tkinshi xarakterge iye boladi. Na’rseler ha’m qubihslar payda boladi, o’mir su’redi ha’m qanday da bir waqit arahg’mda joq boladi, bug’an qosimsha olar ken’islikte sheklengen onndi iyeleydi. Tildin’ o’zi bul qa’siyettin’ barlig’in ko’rsetedi, sebebi bizler «belgili na’rseler ha’m qubihslar» haqqinda so’z etemiz, yag’niy olardin’ bolmisin waqitta ha’m ken’islikte shekleytug’in sheginin’ barhg’i haqqinda aytanuz.
Menin’ aldimda stolda turg’an alma ken’islikte belgili, sheklengen onndi iyeleydi, ol ken’isliktin’ ko’rsetilgen noqatinda baslanadi, al kelesi noqatinda tamamlanadi. Waqitta da ol sheklengen: belgili bir waqitta ol payda boladi ha’m belgili waqittan keyin joq boladi, misah,alma jelingennen yaki shirip ketkennen keyin, yag’niy qa'legcn jag’dayda ol almaliq qa’siyetin joyitadi. Baitabaev familiyah adam da ken’islikte belgili, sheklengen onndi toltiradi, waqit arahg’inda da onin’ bolmisi sheklengen mu’ddet aralig’inda dawam etedi, sebebi ol o’ledi. Sol sebepli menin’ oynn basqa adamg’a emes, al tek g’ana mag’an tiyisli. Usi ma’nide ol ken’islikte de sheklengen ha’m waqitta da sheklengen, menin’ basqa oyim menen ol shig’arihp taslamwi mu’mkin. Qa’legen qubilistin’ ha’m qa’legen na’rsenin’ o’tkinshi xarakterin bizler «du’nyadag’i bolmis» tu’sinigi ja’rdeminde beriwimizge boladi. Solay etip, qa’legen na’rse ha’m qubihsqa du’nyadag’i bolmis degen ta’n.
Na’rseler ha’m qubilislardi u’yrene otirip, olarg’a ta’n uhwmahqqa iye olardin’ u’shinshi qa’siyetin ko’riwimizge boladi: qa’lcgen «du’nyadag’i bolmis» o’zinin’ ken’isliklik ha’m waqithq shegarasinda hesh na’rsege o’tpeydi, al ol qanday da bir na’rsege o’tedi, konkretlestirip aytqanda, du’nyadag’i basqa bolmisqa (na’rsc yaki qubilisqa) aylanadi. Alma o’zinin’ shegarasinda oni qorshag’an hawag’a aylanadi, ol o’z gezeginde jaydin’ diywallan menen baylanisadi, al bul diywallardin’ sirtinda planetanm’ atmosferasin quraytug’in hawa menen toll ken’islik baslanadi. Bul atmosfera kosmoshq gazge o’tedi, onda o’z gezeginde planetalar, juldizlar, galaktikalar h.b. ha’rekette boladi. Waqitta da na’rse ha’m qubihslar joq bolip, hesh na’rsege o’tpeydi, al qanday da bir na’rsege o’tedi, basqa halg’a o’tedi: jelingen alma asqazanmn’ mazmunma o’tedi, adam denesi o’lgennen keyin joq bolip ketpeydi, biraq ximiyahq bo’leklerge bo’linedi.
Solay etip,du’nyadag’i bolmistin’ biri ken’islikte ha’m waqitta ekinshisi menen almasip, du’nyadag’i bolmistin’ sheksiz ta’rtibin, qatarin payda etedi. Qubihslardin’ bul sheksiz qatarin bir pu’tin du’nya dep atawinuzg’a da boladi.
Bir pu’tin du’nya o’tkinshi xarakterge iye ken’islikte ha’m waqitta sheklen- gen na’rse ha’m qubihslardan tunwma qaramastan, o.’zi ken’islik ha’m waqitta shegarag’a iye boliwi mu’mkin emes. Barliq na’rselerdi o’z ishine qamtip, ol shcklengen belgili orindi iyelewi mu’mkin emes, sebebi bul belgini moyinlaw onnan tisqanda basqa na’rsenin’ barhg’in moyinlawdi talap etedi. 01 waqitta da payda bolmaydi ha’m joq bolmaydi, sebebi om moyinlaw da basqa na’rsege o’tiwdi an’latqan bolar edi. Du’nyanm’ basqa jeke na’rselerden ha’m qubilis- lardan bir pu’tinlik sipatindag’i bul ayirmashihg’in ko’rsetiw ushin «du’nyanm’ bolmisi» degen tu’sinikti kirgizemiz.
Du’nyadag’i bolmis ha’m du’nyanm’ bolmisi qarama-qarsi tu’sinikler sipatinda ha’rekct etedi: birinshisi o’tkinshi ha’m sheklengen, ekinshisi ma’n’gi ha’m sheksiz. Basqa ta’repten, du’nyadag’i bolmis ha’m du’nyanm’ bolnusi tu’sinikleri o’z ara baylamsqan. Rasinda da du’nyadag’i bolmisti analizley otirip, bizler du’nyanm’ bolmisina o’ttik, al du’nyanin’ bolmism analizlew bizlerdi qaytadan du’nyadag’i bolmisqa, yag’niy du’nyanin’ bolmism quraytug’in dara na’rse ha’m qubihslardin’ jasawina ahp keledi.
Bul tu’siniklerdin’ to’mendegi a'hmiyetli belgisin aytip o’tiwimiz tiyis. Bir ta’repten qa’legen na’rse ha’m qa’legen qubihs du’nyadag’i bolmistin’ jiynag’i sipatinda tu’siniliwi mu’mkin. Misali, menin’ aldimda turg’an alma, shep ha’m on’ bo’leklerden, tuqimnan, qabiqtan turadi. Bul bo’leklerdin’ qa’legeni o’tkinshi: birewi ken’islikte ekinshisine o’tedi ha’m waqitta o’zgeredi. Adam denesi de ken’islikte bir birine o’tip otiratug’in ha'm waqitta o’zgere- tug’in organlar ha’m bo’leklerden turadi. Misal ushin, bizlerdin’ denemizdi quraytug’in organikaliq kletkalar u’zliksiz o’lip ha’mjan’alan menen almasip otiradi. insannin’ ishki du’nyasi bir birin almastiratug’in sezimlerdin’, obraz- lardm’, emotsiyalardin’ ha’m oylardin’ ag’iminan turadi.
Basqa ta’repten, qa’legen na’rse sahstirmah tu’rde o’zgermeytug’in ha’m berilgen na’rse tu’rinde saqlanatug’in mazmundi beredi. Misah, alma o’zinin’ bo'leklerinin’ o’zgermeli boliwina qaramastan alma bolip qala beredi. A’lbette, bir da’ryag’a eki ret kiriwge bolmaydi, sebebi ol o’zgerip ha’mag’ip turatug’in na’rseni an'latadi (Bul ma’nide Geraklit duris aytqan). Biraq bul o’zgerislerge qaramay da’rya sol da’rya bolip qala beredi. A’miwda’rya—Sirda’ryag’a, al Sirda’rya—Volgag’a aylanbaydi. Bul ta’repten qa’legen na’rse du’nyanin’ bolmismin’ o’zgeshe ana login beredi. 01 barhq o’zgerislerge qaramay o’zin saqlap qaladi.
Bir pu’tinlik retinde alip qaralatug’in na’rse ha’m bir pu’tin du’nyanin’ arasinda tag'i da bir a’hmiyetli uqsashq bar. Bir pu’tin du’nyani bizler scrley almaymiz, sebebi barliq waqitta bizler omn’ anaw yaki minaw fragmenti menen islesemiz. Ha’zirgi zaman kosmologiyasi bizlerge radioteleskoplarda ashilatug’m du’nyanm’ bizin’ «Qus joli» dep atalatug’m galaktikag’a kiretug’in metagalaktikanin’ tek g’ana birbo’legin quraytug’inhg’m tastiyiqlaydi. Bunday metagalaktikamn’ a’lemde ko’pligi shamalanadi. Bug’an qosimsha du'nyam waqittin’ tek berilgen moinentinde baqlawg’a boladi.
Biraq, jekke na’rseni de bizler tolig’i menen baqlay almaymiz. Misali, men almag’a qarap omn’ tek aldin’g’i mag’an qaratilg’an bo’legin ko’re alaman, sol waqittin’ o’zinde men omn’ artqi betin ko’re almayman. Omn’ obrazin qiyalimda oylaw da’rejesinde payda etiwim mu’mkin. Almanin’ ishki ta’repin om quraytug’in omn’ bo’leklerin bir jerge ja’mlegen halda uliwma ko’re almayman. Ha’tteki almam kesip, men omn’ barlig’in emes, al tek g’ana kesilgen jerin ko’re alaman. Men om berilgen waqit aralig’inda qanday ekenligin ko’re alaman, biraq om waqittag’i berilgen barliq hallann, o’tmishtegi ha’m keleshektegi hallarin ko’re almayman.
Konkret adamdi da bizler dara jag’dayda qabil etemiz: berilgen waqit aralig'inda, denenin’ berilgen ta’repin, berilgen waqittag’i omn’ oylarin qabil- laymiz. Adamnin’ barlig’i almaday yaki bir pu’tin du’nyaday bizlerge hesh waqitta berilmeydi.
Bir pu’tin du’nya, bir pu’tin dara na’rse bizin’ seziw organlarimizg'a aktualliqta berilmeydi. Olardin’ ha’r biri bizlerge oylawliq obrazlarda, yad iskerliginde, oylaw da’rejesindegi uliwmalastiriwlarda sa’wlelenedi.
Solay etip, qa’legen na’rseni ken’islik ha’m waqitta bir birin almastiratug’in du’nyadag'i bolmislardin’ jiynag’i retinde ha’m sonin’ menen birge du’nyanin' bolmismin’ o’zgeshe ko’rinisi sipatinda alip qarawg’a boladi. Bul berilgen filosofiyaliq tu’siniklerdin’ universallig’in ko'rsetedi. Du’nyadag'i bolmis ha'm du’nyanin’ bolmisi tu’sinikleri na’rseler ha’m du’nyanm’ bir pu'tinliginin’ o’zgerislerge ushirawinan biyg’a’rez o’zlerin saqlap qaliwin sa’wlelendiredi.
Endi to’mendegi: du’nyanm’ bolmisin beriwshi ken’islikte ha'm waqitta jasaytug’in barliq qubilislardin’ jiynag’i birlikti bere me yaki ol jiynaq bolip, onda qa’lcgen qubilis o’z betinshe, bir birinen g’a’rezsiz, bir birin ken’islik ha’m waqitta almastmw arqali jasay ma? - degen sorawdi qoyiwimizg’a boladi.
Bul sorawdi basqasha qoysaqta boladi. Pu’tin du’nya birlikke iye me yaki ko’p tu’rli me? Egerde ol birlikke iye bolsa, onda onin’ tiykarinda ne jatir?
Bul sorawdin’ mazmumn konkret misalda ko’rip o’teyik. Jerde jasawshi adamzat ha’r qiyli ma’deniyattin’ ha’m tsivilizatsiyalardin’ jiynag’in beredi. Bul ma'deniyat ha’m tsivilizatsiyalardin’ birge aling’an jiynag'i birlikke iye me yaki ol tek g’ana jiynaqti bere me? Basqasha aytqanda, adamzat ma’deniy ko’p tu’rliliktin’ birligi me yaki ma’deniy birliktin’ ko’p tu’rliligin bere me?
Ma’deniyattin’ ko’p tu’rliligi tiykarinda bizler bir pu’tinlik retinde adam- nin’ ma’deniyati birlikti beredi dep pikir ju’rgize almaymiz. Du’nyanm’ bolmi- sinan da bizler onin’ birligin yaki ko’p tu’rliligin keltirip shig’ara almaymiz. Bul jerde du’nyag’a ko’zqarasliq tan’law ju’rgiziwimiz kerek. Sebebi eki ko’zqa­rasti da da’lillewge boladi. Usig’an baylamsli, tan’lawdi talap etetug’in mazmun payda boladi. Bul jerde to’mendegi variantlardi keltirip o’tiwimiz mu’mkin.
Birinshi variant. Du’nya o’zinshe, bir birinen g’a’rezsiz jasaytug’in du’nya- lardin’, ma’deniyatlardin’, insanlardin’, qubilis ha’m na’rselerdin’ ko’pligi. Bunday filosofiyaliq pozitsiya plyuralizm dep ataladi.
Usinday pozitsiyada nemets oyshih Gotfrid Vilgelm Leybnitstin’ (XVII-

17. 
    
    a’sirlerde jasag’an) filosofiyasi boldi. Onin’ pikirinshe, du’nya ruwxiy atomlardan, monadalardan quralg’an. Bul monadalar o’zinen o’zin ha’m qorshag’an ortaliqti qabillawdi do’retedi. Misali, aytayiq, men berilgen auditoriyam studentler menen birge ko’rip turman, keyin men o’zimnin’ ko’shede ketip baratirg’ammdi ko’remen h.b.Usi menin’ «menim» o’zinen menin’ ko’rip ha’m qabillap turg’an na’rselerimdi do’retedi. Leybnitstin’ pikirinshe, «monadalar aynag’a iye emes», sebebi olar o’z ara qatnasiqqa tu’speydi, al o’zi o’zi menen sheklenedi.
    

Biraq bul jerde« monadalar du’nyasin qabil etiwler arasindag’i real o’mir su’rip turg’an uqsashqti qalay tu’sindiriwge boladi?—degen soraw payda boladi. Aytayiq, bizler bul jerde bir birinen izolyatsiyada qalg’an monadalarrmz, biraq bizler birdey waqitta bul auditoriyam ha’r qiyli ko’zqarastan bolsa da qabillaymiz. Bul uqsashqti qalay tu’sindiriwge boladi, eger bizlerdin’ qa’le- genimiz o’zlerimizden qorshag’an du’nyam jekke qabillawdi do’retsek? Bul sorawg’a juwap beriw ushin Leybnits «ulli saatshim» kirgiziwge ma’jbu’r boladi. Ol monadalardi olardin’ du’nyani qabil etiwi bir birine sa’ykes keletug’inday etip qotlag’an.Bul «ulli saatshi» quday bolip tabiladi.
Ekinshi variant. Du’nya ko’p tu’rli, biraq bul ko’p tu’rliliktin’ tiykarinda bir baslama turipti, ol du’nyani qanday da bir sistemag’a biriktiredi. Bul ko’zqaras monizm dep ataladi.
Monizm eki tu’rli boladi. Ruwxiy ha’m materialistlik. Birinshi jag’dayda bir baslama retinde ruwxiy baslama ahp qaraladi. Ekinshi jag’dayda bunday baslama retinde materiya ahp qaraladi.
Misal keltirip o’teyik. Binasalmip atir. Bul bina ko’p gerbishlerdin’birligin beredi, olar materialliq, seziwlerde beriledi, bizin’ seziw organlanmiz ja’rdeminde qabillanadi. Biraq amq, gerbishlerdin’ bul materialliq qa’siyetleri binanin’ qanday bolatug’inhg’m amqlay almaydi. Berilgen birdey gerbishlerden kazarmani da, ko’p etajli jaydi da yaki meshitti de sog’iwg’a boladi. Bul jerde ne na’rse aniqlawshi baslamam beredi? Amqlawshi baslama retinde arxitektordin’ oyi, yag’niy qandayda bir ruwxiy baslama alip qaraladi. Bul ruwxiy monizmge keltirilgen misal.
Biraq, bizler Quyash sistemasi siyaqli sistemani alayiq.
Bul jerde planetalar, kometalar, asteroidlar, ay ha’m quyashtin’ o’zinin’ jiynag’i bir pu’tinlikti payda etedi ha’m ol tartihwdm’ bir materialliq maydam menen ta’rti plestiriledi. Bul jerde bizler materialliq baslama tiykannda birlikke iye bolamiz, yag’niy bizler materialistlik monizmge misal keltirdik.
Endi bir pu’tin du’nyani alip qarayiq. Egerde bizler onin’ tiykanna materialliq baslamam qoysaq, onda bizler materialistlik du’nyag’a ko’zqarasti tan’lag’an bolamiz. Egerde bizler du’nyanm’ tiykanna ruwxiy baslamam qoysaq, onda idealistlik du’nyag’a ko’zqarasti tan’lag’animizdi bildiredi.
Bul jerde tan’law za’ru’r, sebebi ilimnin’ hesh bir berilgenleri bir pu’tin du’nyanin’ ma’selesin sheshiwge ja’rdem berc almaydi. Bul ma’sele du’nyag’a ko’zqarashq tan’law ma’selesi bolip tabiladi.
Ruwxiy yamasa idealistlik monizmnin’ wa’killeri retinde grek filosofi Platon, anglishan filosofi Dj.Berkli, nemcts filosoflan iogann Fixte, Fridrix Shelling, Georg Gegel¹, al materialistlik monizmnin’ wa’killeri retinde grek filosofi Demokrit, frantsuz materialistleri Deni Didro, Klod-Adrian Gelvetsiy, Etenn Bonno de Kondilyakti ahp qarawg’a boladi. Materialistlik du’nyag’a ko’zqarasqa K.Marks, F.Engels, V.Lenin de iye edi.
Plyuralizm ha’m monizmnen basqa u’shinshi—dualizm bag’dan da bar. Bul ko’zqaras eki bir birinen g’a’rezsiz tiykarlar — oylaw tu’rindegi ruwxiy, ha’m ken’islikti toltiratug’m denelik substantsiya tu’rindegi materialhqtin’ o’mir su’retug'inhg’in moyinlaydi. Eki tiykar hesh qanday uhwmahqqa iye emes. Bul ko’zqaras XVII a’sirdegi frantsuz oyshili Rene Dekartqa tiyisli. Biraq, ne ushin oylawdin’ nizamlari ha’m ta’biyat nizamlari bir birine sa’ykes keletug’min ha’m du’nyani biliwge bolatug’inhg’m tu’sindiriw za’ru’rligi payda boladi. Ha’m ne ushin bizlerdin’ denelik ha’reketlerimiz bizlerdin’ oylanmizg’a sa’ykes kelcdi? Men qolimdi qisiwdi oyladim, ha’m ol qisildi. Qalay ken’islikte onndi iyelcmeytug’in menin’ oyim menin’ denelik bulshiq etlerime ta’sir etedi ha’m olar ha’reketke keledi?
Dekart ma’seleni Leybnitske uqsas tu’rde sheshedi. Ol qudaydi kirgizedi, ol denelik ha’reketler menen menin’ oylarimnin’ sa’ykesligin ta’miyinleydi. Quday menin’ oyim menen menin’ qohmnin’ ha’reketin sa’ykeslendiredi.
Quday ta’biyat nizamlari menen oylaw nizamlann bir birine sa’ykeslendiredi, sol sebepli du’nyani biliwge boladi.
Solay etip, du’nyani plyuralistlikha’m monistliktu’siniw mu’mkin.Monistlik du’nyani tu’siniw eki variantqa—materialistlik ha’m idealist 1 ikke—iye. Dualistlik usilda du’nyanm’ tiykanna eki baslama qoyildi.
Bul bag’darlardin’ ishinde jetkilikli da’rejede da’lillengen materialistlik monizm bolip tabiladi. Omn’ tiykarg’i jag’dayi: du’nyanm’ birligi omn’ mate- riallig’inda degendi an’latadi. Berilgen mazmun bir neshe jag’daylarda konkret- lesedi. Birinshisi, du’nya birlikke iye, ol substantsialliqqa iye. Ha’mme o’mir su’rip turg’anlar substantsiya yaki omn’ qa’siyetleri bolip tabiladi. Substan­tsiya atributlarg’a iye. Materiyamn’ atributlannm’ biri sipatinda sa’wleleniw alip qaraladi, ol materiyamn’ qa’legen strukturahq da’rejesinde o’mir su’redi. Sa’wleleniw quramalasiw qa’siyetine de iye. Bu’gingi ilimge belgili omn’ en’ joqari formasi sipatinda individualliq sana alip qaraladi. 01 adamnin’ sanasina tiykarlanatug’in ruwxiyliq substantsiyag’a qarama-qarsi mazmundi bermeydi, al omn’ en’ a’hmiyetli qa’siyetlerinin’ birin an’latadi. Sanamn’ substantsialliq xarakteri materiya ha’m sana arasindag’i absolyutlik qarsiliqti alip taslaydi, biraq olardin’ arasindag’i sahstirmali ayirmashiliqti saqlap qaladi.
Ekinshisi, du’nya o’zinin’ fizikaliq strukturasi boyinsha birlikke iye. ilimnin’ bergen mag’liwmatlarina qarag’anda, Quyash ha’m a’lemnin’ basqa juldiz- larinda tiykannan jerdegidey ximiyaliq elementler, fizikaliq zatlar ha’m may- danlar o’mir su’redi. A’lem ierarxiyaliq bir birine bag’inatug’in sheksiz ko’p sistemalardin’ sistemasin beredi. Omn’ basqa konkret sistemalardan parqi sonda, ol ken’islikte ha’m waqitta sheklenbegen bolip, jabiq emes, al ashiq sistemam beredi. Materiyamn’ sistemalilig’i konkret sistemalardin’ o’z ara baylamsin an’latadi.
U’shinshiden, du’nya qubilislar arasindag’i ishki qatnaslar jag’inan birlikke iye. Qa’legen funktsionalliq, o’zin o’zi sho’lkemlestiretug’in, maqsetlik h.b. baylamslar tiykannda barliq waqitta sebeplilik boladi. Sebepli baylamstin’ belgileri sipatinda waqitliq izbe-izlilik, qaytalanbawshiliq, payda etiwshilik alip qaraladi.
To’rtinshiden, o’zinin’ mzamlan boyinsha du’nya birlikke iye. Belgili bir aspektlerde du’nya fizikaliq mzamlar boyinsha birlikke iye, basqa aspcktlerde du’nyanm’ birligi ximiyaliq, biologiyaliq mzamlar menen, al bir pu’tinlik halinda omn’ birligi dialektikamn’ en’ uliwmaliq mzamlan menen iske asinladi.
Besinshiden, du’nyao’zinin’ kelip shig’iwi boyinsha birlikke iye. Solay etip, du’nya filosofiyaliq ma’nide plyuralistlikemes, al ol monistlikxarakterge iye, ha’m bul monizm substantsialliq, na’rselik-substratliq, kauzalhq (sebepli), nomologiyaliq (nomos—nizam), genetikaliq birlikti an’latadi¹.