KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§2. Materiya ha’m ha’reket kategoriyalan
Du’nyanin’ materialliq birligin moyinlaw, du'nyanm' ko'p tu’rli qubilis- larinin' birligin moyinlawdi, yag’niy du’nyanin' birliginin’ tiykarinda materiya- nin’ turg’anlig’in an’latadi.
Materiya kategoriyasi o’zinin’ tariyxina iye. Antikaliq filosofiyada materiya («materiya» latin so’zi, “zat», «material» degen ma’nige iye) barliq na’rselerdin’ kelip slug’iwin an’latatug’in birinshi zatti an’latti. Materiya tu’sinigi filoso- fiyaliq oydin’ rawajlamwinda bir neshe basqishlardi basip o’tti. Birinshi basqish materiya haqqinda ko’rgizbeli-seziwlik oy-pikirlerdin’ payda boliw basqishi depataldi. Misal ushin, A’yyemgi Gretsiyamn’ en’ birinshi filosoflan bolmistin’ materialliq birinshi baslamasin amqlaw ma’selesin o’zlerinin’ aldina maqset etip qoydi.Ha’m onday birinshi baslama retinde olar ha’r qiyli tiykarlardi ahp qaradi. Fales birinshi baslama retinde suwdi, onin’ sha’kirti Anaksimandr— sheksizlikti, onin’ tili menen aytqanda apeyrondi, al Anaksimandrdin’ sha’kirti Anaksimen bolsa hawam birinshi baslama retinde ahp qaradi.
Geraklit bolsa birinshi baslama retinde o’zgeriste o’mir su’retug’in du’nyahq otti aytadi. Ot barliq na’rselerge aylanadi, al barliq na’rseler otqa aylanadi. Du’nyaliq ottin’ o’zgeriw mzamin Geraklit «logos» dep ataydi.
Solay etip, bul oyshtllar na’rselerdin’ ha’m Kosmostin’ tiykari retinde seziwler ja’rdeminde ko’rgizbeli tu’rde qabillanatug’in ta’biyat ku’shlerin alip qaradi.
Ekinshi basqish materiya haqqinda abstraktlik tu’siniklerdin’ payda boliwi menen baylamsli bolip, ol atomistlik basqish dep te ataladi. Bul basqishti fizikalistlik basqish dep te ataydi, sebebi ol fizikahq analizge tiykarlanadi. Zat atomnan quralg’an dep tu’sindiriledi. Bul basqish birinshi basqishtin’ qura- mmda payda bolip, XVH-XIX a’sirlerdegi fizika ha’m ta’biyiy ilimler bazasinda rawajlandinldi.
Demokrittin’ pikirinshe, du’nya atomlar ha’m boshqtan turadi. Olardin’ bo’linbeytug’in ha’m ma’n’gi jasaytug’in mayda bo’lekshelcr ekenligin Demokrit «shan’Iar» teoriyasina tiykarlamp tu’sindirdi.
Keyin ala filosof-materialistler Demokrittin’ atom ha’m boshq haqqmdag’i ta’limatin belgili birda’rejede qaytaladi desek te boladi. P.Gassendi, i.Nyuton, M.Lomonosov, Gelvetsiy, Golbax h.b. pikirinshe, materiya qa’siyetlerdin’ sheklengen jiynag’inan ibarat da'slepki qunlts materiah sipatinda tu’sindirildi. Adamzat biliwi materiyanin’ berilgen qa’siyetlerin izbe-izlikte ashiw arqali, na’rselerdin’ tu’p tiykann u’yreniwge ahp keledi. Biliw protsesi materiyanin’ en’ keyingi qa’siyetin biliw arqali o’zinin’ absolyutlik son’ina jctedi. XIX a’sirdegi ta’biyattaniw ilimlerinin’ wa’killeri birinshi materiyanin’ en’ keyingi qa’siyetin ashiwg’a jaqinladiq dep, olardin’ pikirinshe, materiya bo’linbeytug’in mayda bo’lekshelerden—atomlardan turadi dep tu’sindirildi. Nyuton mexanikasinda atoinlardin’ en’ tiykarg'i sipatlamasi—massasi—atomlardag’i jaylasqan mate- riyanm’ sanimn' o’leshcmi retinde aship ko’rsetildi. Atomlar klassikaliq mexanikanm’ nizamlari boymsha ha’reket etedi ha’m bul ha’reket du’nyadag’i bolip atirg’an barliq qubihslardi tu’sindiriwge ja'rdem etedi. Fizika o’zinin’ en’ son'g’i turaqli formasin jaqinda qabillaydi degen pikirler aytiladi. Bunday ko’zqaraslar, materiyam teklik ha’m tu’r o’zgesheligi ja’rdeminde aniqlaw metafizikaliq pikirlcrdin' u’stem su’riwine ahp kelip, u’shinshi basqishtag’i ta’biyiy ilimlerdin’ krizisine tiykar bola aldi.
XIX a’sirdin’ aqm—XX a’sirdin’ basindag’i fizikadag’i jan’a revolyutsiya materiyamn’ metafizikaliq tu’siniginin’sheklengcnligin ko’rsetti. Elektronmn’, radioaktivlik qubihslarmin’ ashiltwi, elcktron teoriyasmin’ do’rctiliwi, elektron massasinin’ tezlikten g’a’rezliligin aniqlaw materiya-atom haqqindag’i bunng’i ko’zqaraslardi kriziske ushiratti. Birinshi materiya joq bolip ketti degen pikirdi payda etti. Bul jerde bizler ushin en’ a’hmiyetlisi, ta'biyat ilimlerindegi ilimiy ashihwlardin’ atomnin’ qa’siyetleri haqqmdag’i bizlerdin’ go’ne pikirlerimizdin’ shegarasimn’ ken’eyiwine ahp keliwinde. Atom o’zinin’ bo’linbeytug’inhq qa’siyetin jog'altti ha’m onin' basqa qa’siyetlerge iye ekenligi tu’sinikli boldi. Ta’biyiy ilimlerdin’ rawajlamwi materiya tu’sinigine jan’a amqlamanin’ beriliwin talap etti. 01 aniqlama gnoseologiyahq jaqtan beriliwi sha’rt edi. Sebebi materiya tu’sinigi ken’ tu’sinik bolip, oni basqa ken’ tu’sinik arqali tu’sindire almaymiz, yag’niy materiyam tek ha’m tu’r o’zgesheligi boymsha amqlawg’a bolmaydi.
Materiyag’a berilgen gnoseologiyahq amqlamada tek g’ana materiyamn’ bir qa’siyeti, bizin’ sanamizdan g’a’rezsiz jasaytug’in obektiv realliq boliw qa’siyeti sa’wlelengen. Bul aniqlama ilimlerdegi revolyutsiyalar materiyamn’ joq boliwin emes, al bizlerdin’ materiya haqqmdag’i bilimlerimizdin’ sheginin’ joq bolg’anhg’in ko’rsetedi. Materiyam bizin’ sanamizdan g’a’rezsiz ha’m tisqarida jasaytug’in obektiv realliq retinde tu’siniw onin’ metodologiyahq a’hmiyetke iye ekenligin de an’latadi. Materiyamn’ mazmumnda birinshiden, onin’ sapaliq jaqtan sheksizligi, ken’islik ha’m waqitta sheksizligi, absolyut birinshi baslamanin’ o’mir su’riwin moyinlaw menen u’ylespeytug’inhg’i sa’wlelengen. Ekinshiden, filosofiyanin’ tiykarg’i ma’selesine juwap berilgen. U’shinshiden, materiya tu’sinigine beriletug’in filosofiyaliq amqlamam mate- riyamn’ du’zilisi, qa’siyetleri ha’m tu’rleri haqqmdag’i ta’biyiy-ilimiy pikirler menen shatastirmaw aytilg’an. To’rtinshiden, ontologiyahq ha’m gnoseologiyahq eki ta’rcptin’ birligi ko’rsetilgen. Materiyamn’ ontologiyahq aspekti materiyamn’ obektiv realliq ekenligin moyinlawdi an’latadi. Bul bag’darda materiya biliwshi subektten g’a’rezsiz “o’zinde” ha’m “o’zi ushin” o’mir su’redi. Gnoseologiyahq aspektte materiya “bizler ushin”, yag’niy om bizlerdin’ biliwimiz qiziqtiradi. Bul amqlamada materialliq ha’m idealhq, materiya ha’m sana bir birine qarsi qoyiladi.
Solay etip, u’shinshi etap XIX-XX a’sirlerdin’ kesilisiwindegi ta’biyiy ilimlerdegi krizis penen baylanisii bolip, bul basqish materiya haqqindag’i gnoseologiyahq tu’siniktin’ payda boliwi menen xarakterlenedi.
Materiya tu’siniginin¹ rawajlamwinm’ to’rtinshi basqishi matcriyani substantsiya sipatinda tu’sindiriw menen baylanisli.
Bul basqishti materiyam substantsionalliq tu’siniw basqishi dep atap, om Dekart, Spinoza, Kanttin’ h.b. filosollardin’ ta’limatlarinda ko'riwimizge boladi. Materiya do’retilmeydi ha’m joq bolmaydi, ol waqitta ma’n’gilik, al ken’islikte sheksiz bolip, ha’rekct, kcn’islik, waqit, sistemaliliq, o’zin-o’zi sho’lkemlestiriw, ha’tteki, sana da materiyamn’ qa’siyetlcri bolip tabiladi. Ha’zirgi waqitlan materiya haqqindag’i gnoseologiyahq ha’m substantsionalliq tu’siniklcr materiya haqqinda bizlerge da’slepki mag’liwmatti beretug’in tiykarg’i tu’sinikler bolip tabiladi.

17. 
    
    a’sirdin’ aqirinda ta’biyiy ilimlerde revolyutsiya baslanadi. Atomlardin’ quramali strukturag’a iye ekenligi, yag’niy olardin’ bo’Iinetug’inlig’i, bir birine aylamw uqiplihg’ina iye bo’lekshelerden turatug’inlig’i aruqlandi. Solay etip, materiyamn’ tiykannda da turaqli ha’m ma’n’gi hesh na’rsenin’joqlig’i da’lil- lendi. Ko’pshilik lilosoflar materiyam du’nyanm’ birliginin’ tiykan dep alip qarawg’a bolmaydi degen de juwmaqqa keldi. Sol da’wirdegi aforizmdi keltirip o’teyik: “ Materiya joq boldi, tek g’ana ten’lemeler qaldi”. Biraq matematikaliq ten’lemeler oylaw da’rejesindegi abstraktsiyalar bolip tabiladi. Bunin’ o’zi fizikamn’ du’nyamn’ tiykannda ruwxiy baslamamn’ bar ekenligi haqqinda juwmaqqa keliwdi an’latti.
    

Ta’biyiy ilimlerdegi revolyutsiyanm’ materialistlik tu’sindirmesinde materiyamn’ qandayda bir konkret aqirg’i qa’siyetlerinin’ joq ekenligi, omn’ atomlar menen sheklenbeytug’inlig’i ko’rsetiledi. Biraq materiyamn’ eki qa’siyetke iye bolatug’inlig’i aytiladi; birinshiden, materiyamn’ bizin’ sanamizdan g’a’rezsiz o’mir su’riwi, ekinshiden, materiyam bizin’ sanamizdin’ biliwi.
Ha’zirgi waqitta en’ uliwma amqlama retinde materiyam substantsiya ha’m subekt tu’sinigi arqali tu’sindiriw alip qaraladi.
Substantsiya degenimiz ne? Ol o’zlikke iye, barliq o’zgerislerde o’zin saqlap qalatug’in tiykar. Substantsiyag’a misal retinde insandi alip qarawimizg’a boladi. 01 barhq o’zgerislerde (denelik, ruwxiy) tap usi berilgen insan sipatinda saqlanadi. Aristoteldin’ Sokrat deni saw yaki awmw, jas yaki qartayg’an, kewilli yaki ashiwda boliwi mu’mkin, biraq ol Sokrat bolip qala beredi degen so’zin yadqa tu’sireyik.
Materiya substantsiya retinde, birinshiden, barliq o’zgeris jag’dayinda saqla- natug’in mazmun, ekinshiden, tap sol o’zgerislerge baylanisli saqlanatug’in tiykar bolip tabiladi. Тек g’ana ken’islik ha’m waqitta o’zgeriw arqali materiya barliqtin’ birden bir tiykan bola aladi.
Materiyamn’ substantsiya sipatindag’i tu’siniliwinin’ da’lili retinde fizikadag’t saqlaniw mzamlan—energiyamn’, impulstin’, zaryadtin’ h.b.—alip qaraladi.
Endi materiyamn’ subekt sipatindag’i amqlamasina toqtap o’teyik. Filosofiyada subekt dep o’zinin’ jeke o’zgerislerinin’ sebebi ha’m deregi sipatinda tu’siniletug’in mazmun alip qaraladi. Misal ushin, egerde insannin’ is-ha’rckctlcri ha’m minez qulqi onin’ jeke sheshimi ha’m erkinin’ na’tiyjesi bolip tabilsa, onda insan subekt retinde ahp qaraladi. Biraq insannin’ minezi sirtqi sharayatlar menen amqlamp baslansa yaki insannin’ o’zi o’zi menen bolip atirg’an na’rselerdin’ ayipkeri sipatinda sirtqi sharayatlardi yaki basqa adamlardi alip qarasa, onda ol subekt bola almaydi, ol obektke yaki basqa na’rselerge uqsag’an na’rsege aylanadi.
Materiya du’nyada bolip atirg’an na’rselcrdin’ ha’mmesin o’z ishine qamtiy otirip, barliq o’zinin’ qa’siyetlerinin’ ha’m o’zgerislcrinin’ aqirg’i deregi ha’m sebebi sipatinda ahp qaraladi.
Materiyam basqasha tu’sindiriw onin’ o’zgerislerinin’ sebebi retinde onin’ o’zin emes, al qanday da bir basqa na’rseni alip qarawdi moymlaw menen baylamsli. Biraq, materiyag’a qatnasta basqa mazmun retinde tek g’ana ruwxiy baslama boliwi mu’mkin. Ruwxiy baslama materiyanin’ barliq o’zgerislerinin’ aqirg’i deregi bolip tabiladi. Solay etip, bizler qudaydin’ o’mir su’riwin moyin- lawg’a ma’jbu’r bolamiz. Yaki bizler materiya o’zinin’ jeke o’zgerislerinin’ ha’m o’mir su’riwinin’ sebebi, yag’niy subekti ekenligin moyinlaymiz, yaki qudaydin’ bar ekenligin moymlawg’a ma’jbu’rmiz.
Substantsiya ha’m subekt boliw o’zin amqlawg’a uqipli ha’m jetkilikli boliwdi an’latadi. Biraq, bul sipatlamalardi tek g’ana materiyam amqlaw ushin g’ana emes, al do’retiwshilik protsesti tu’siniw ushin da qollamwg’a boladi.
Jaziwshi roman jazip baslaydi ha’m aldinnan ol barliq na’rseni: ha’reket etiwshilerdin’ minez-qulqin, olardin’ is-ha’reketlerin, syujetlerdi h.b. oylap qoyadi. Biraq, qanday da bir basqishta situatsiya basqasha bolip ha’wij alip ketiwi mu’mkin. Endi jaziwshi romandi jazbaydi, biraq roman qanday da bir ruwxiy baslama sipatinda jaziwshimn’ ja’rdeminde o’zin o’zi jazip baslaydi, ha’m jaziwshi syujetti o’zgertiwge, qaharmanlardin’ ta’g’dirin o’zgertiwge erkli bolmay qaladi. Jaziwshi ushm da syujet ku’tilmegen jag’daydi payda etiwi mu’mkin. Jaziwshimn’ jobasi boymsha to’rtinshi bapta o’liwi kerek bolg’an personaj ku’tilmegende u’ylenedi. Jaziwshi hesh na’rse qila almaydi. Roman jaziw protsesinin’ ruwxiy substantsiyasi ha’m subekti retinde ahp qaraladi. Roman jazilip bolg’an waqtinda, jaziwshi og’an hesh na’rseni qosa almaydi, roman tamamlang’an bir pu’tinlik sipatinda o’mir su’redi.
Substantsiyanm' ha’m subekttin’ basqa misali sipatinda, joqanda aytilg’anday, o’zinin’jeke ta’g’dirinin’jaratiwshisi ha’m o’zinin’ is-ha’reketleri ushm juwap- kershilikke iye bolatug’in insan ahp qaraladi.
Substantsiya ha’m subekt kategoriyalan materialliq qubihslar ushm da, ruwxiy qubilislardi su’wretlew ushm da qollamlatug’mlig’m aytip o’tiwimiz orinli boladi. Quyash sistemasi materialliq substantsiya bolip, o’zinin’ jeke o’zgerislerinin’ subekti sipatinda alip qaralsa, al insan ha’m ko’rkem shig’arma ruwxiy substantsiyalar ha’m subektler sipatinda ahp qaraladi.
Al du’nya bir pu’tinlik retinde materialistlik tu’sindirme boymsha ken'is- liktegi ha’m waqittag’i o’zinin’jeke o’zgerislerinin’ substantsiyasi ha’m subekti bolip tabiladi.
Materiyamn’ sho’lkemlesiw da'rejeleri. Matcriyalhq sistemalardin’ ha’r biri elementler ha’m olar arasindag’i baylamslardan turadi. Konkret sistema- lardan strukturahq da’rejcler payda boladi, olardan o’z gezeginde materialliq bolmis turadi. Strukturahq da’rcjeler uliwma qa’siyetlerge, o’zgeriw mzamlanna ha’m olar ushin ta’n bolg’an ken’islik-waqithq masshtablarg’a iye qanday da birklastin’ obektlerinen turadi. Organikahq emes du’nyanm’ tarawi submikro- elementarhq, mikroelementar, yadrohq, atomliq, molekulahq, ha’r qiyli shamadag’i makroskopiyaliq deneler da’rejesinen, planetarliq da’rejeden, galaktikahq, metagalaktikahq, strukturahq da’rejelerden turadi.
Janli ta’biyattin’ strukturahq da’rejelerin biologiyahq makromolekulalar, kletkahq, mikroorganizmlik, organlar ha’m tkanlar da’rejesi, organizm sistemasi da’rejesi, populyatsiyahq da’reje, biotsenoz ha’m biosfera beredi.
Sotsialhq haqiyqatliqta materiyamn’ sho’lkemlesiw da’rejesi retinde individler, shan’araq, ha’r qiyli ja’ma’a’tler, sotsialhq toparlar, klaslar, milletler, etnoslar, ma’mleketler, ma’mleketler sistemasi, ja’miyet da’rejeleri ahp qaraladi.
Materialliq sistemalardin’ ha’m materiyamn’ strukturahq da’rejelerinin’ tiykarmda realhqtin’ fizikahq tu’rleri—zat ha’m maydan jatadi. Zat (veshestvo) materiyamn’ fizikahq tu’ri bolip, o’z massasina iye bo’lekshelerden turadi. Og’an barliq materialliq sistemalar—elcmentar bo’lekshelerden baslap metaga- laktikahq sistemalar kiredi. Maydan (pole)—denelerdi o’z ara baylanistiriwshi ha’m olardin’ ha’reketlerin bir deneden ekinshi denege o’tkeriwshi materialliq sho’lkem bolip tabiladi.
Materiyamn’ strukturahq sho’lkemlesiw da’rejesinin’ ko’p tu’rliligi olardin’ ha’r birinin’ o’z spetsifikasina iye boliwin biykarlamaydi, olar sahstirmah tu’rde o’zlikke iye boliw menen bir qatar, o’z ara baylanisqa da iye.
Bizler materiya haqqmda so’z etkenimizde, du’nyani birlik ta’repten ahp qaraymiz. Biraq, du’nya qubihslardin’ ko’p tu’rliligin de an’latadi. Du’nyani ko’p tu’rlilik retinde su’wretlew ushin “ha’reket” filosofiyaliq kategoriyasi qollamladi.
Du’nyanm’ ko’p tu’rliligi du’nyanm’ qa’legen “ha’zir” ha'm “usi jerdegi- sinin’” basqa “ha’zir” ha’m “usi jerdegilerden” ayirmashihg’m ko’rsetedi. Bul du’nyanm’ ken’islik ha’m waqittag’i o’zgerisi ha’reket dep ataladi. Solay etip, bizler ha’rekettin’ birinshi aniqlamasin alamiz.
Ha’reket materiyamn’ ken’isliktegi ha’m waqittag’i o’zgerisin yamasa uliwma bolatug’in o’zgeristi an’latadi.
Ha’rekettin’ uliwma bolatug’in o’zgeris sipatindag'i amqlamasi u’lken a’hmiyetke iye. Ko’pshilik jag’daylarda ha’reketti ken’isliktegi mexanikahq orm awistinw sipatinda tu’sinedi. Predmet usi jerde edi, keyin ala ol ornin o’zgertti. Usig’an ha’reketti alip kcliwge umtiladi. Biraq bizler ha’reketti uliwma bolatug’in o’zgeris sipatinda amqlaytug’in bolsaq, onda bizler ha’r qiyli protseslerdi — atomlardin’ ha’m molekulalardin' ishindcgi bolatug’in protses- lerdi, kristallardin’ o’siwin, tiri organizmlerdin’ zat aimasiwin, yag’niy o’mirdi de o’zgerislerde jasaytug’in ha’reket retinde — qamtig’an bolamiz. Ja’miyet tariyxi da, revolyutsiyalar, urislar, millionlag’an adamlardin’ ku’ndelikli turmisi ha’reket tu’ri sipatinda o’mir su’redi. Solay etip, ha’reket degenimiz fizikaliq, ximiyaliq, biologiyaliq ha’m sotsialhq du’nyadag’i qa’legen o’zgeristi an’latad]. Bul ha’rekettin’ universalliq xarakterge iye ekenligin, ma’n’giligin, barliqti o’z ishine qamtiwshilig’in ko’rsetedi.
Bul jerde bizler ha’rekettin’ ekinshi amqlamasina o’temiz. Ha’reket bul materiyamn’ o’mir su’riw usili bolip tabiladi.
Yag’my materiya tek g’ana ha’rekette o’mir su’redi. Bul degen so’z, birinshi gezekete qa’legen qubilis o’zin berilgen qubilis retinde o’zgertiw arqali saqlap qalatug’inhg’m an’latadi. O’zlikke iye bohw ushin u’zliksiz o’zgerip basqag’a aylamp otinw kerek.
Ha’reket, solay etip, o’z ishine qarama-qarsiliqli—o’zgeris ha’m saqlamw siyaqli—sipatlamalardi qamtiydi. Bul bizlerdi ha’rekettin’ u’shinshi amqlamasina alip keledi. Ha’reket bul qarama-qarsihq.
Ha’rekcttin’ qarama-qarsiliqhg’i a’yyemgi grekler ta’repinen ashildi. Zenon aporiylerdin’ bir neshshesin du’zdi. “Oq jay”, “Axilles ha’m tasbaqa”, “Dixoto- miya” aporiylerinin’ja’rdeminde ol ha’reketti moyinlaw qarama-qarsiliqlarg’a a’keletug’inhg’m da’lilledi. Zenon Parmenidtin’ du’nya bul ha’reketsiz, qozg’almaytug’in, bosliqsiz shar ta’rizli barliq ekenligi, al seziw organlanmiz ja’rdeminde qabillanatug’in qorshag’an ortaliqtm’ ko’p tu’rliligi illyuziya ekenligi haqqindag’i ta’limatin da’lillewge ha’reket etti. Biraq realhqta Zenon ha’rekettin’ qarama-qarsihqhg’in ashti. Ha’reket o’z ishine o’zinin’ qarama- qarsihqhg’in, atap aytqanda, timshhqti qamtiydi. Ha’reket bul ha’reket ha’m tinishliqtin’ birligi bolip tabiladi.
Ha’rekettin’ qarama-qarsiliqlig’i ken’islik ha’m waqittin’ qarama-qarsiliq- hg’m da an’latadi. Ha’zirgi zaman fizikasi Zenonnm’ bunnan eki yarim mm’ jil burin aporiyler ja’rdeminde da’lillegen mazmunm tastiyiqlaydi. Elektron, proton, neytron h.b. elementar bo’leksheler bir waqitta tolqinlar ha’m bolip tabiladi. Yag’niy olar ha’zir ha’m usi jerde boladi, ha’m sol waqitta barliq jerde, ha’m barliq waqitta boladi.
Endi timshhqti analizlewge o’teyik. Tinishhq degenimiz ne? Birinshi gezekte, timshhq degenimiz ha’reketsizlik dep oylaymiz. Biraq bunday oylawimiz naduns, sebebi materiya tek g’ana o’zgeriste, yag’niy ha’rekette jasaydi, ha’m ha’reketti alip taslay almaymiz. Onda bir na’rse basqa na’rsege sahstirmah tmishhqta boladi dep aytadi, al olar birlikte jerdin’ do’gereginde aylanadi, al Jer bolsa Quyash do’gereginde, al Quyash bolsa galaktika orayi do’gereginde h.b. aylanadi deymiz. Qa’legen tinislxliq qiyaliy xarakterge iye bolip, real jag’dayda tek ha’reket o’mir su’redi degen pikir kelip shig’adi. Biraq, ha’reket o’z ishine rcalhq sipatinda tmishhqti qamtiwi tiyis.
Realliq problemasi, eger bizler timshhqti ten’ salmaqliq sipatinda amqlasaq sheshiledi. Na’rsenin’ tinishliqta boliwi barliq elementler, atomlar ha’m molekulalar u’zliksiz ha’rekette boliwi arqali, berilgen na’rseni saqlaydi, sebebi berilgen na’rseni quraytug’in atomlardin’ ha’m molekulalardin’ ha’reketinin’ jiynag’i ten’ salmaqhqta jaylasadi.
Timshhq degenimiz qanday da bir na’rsenin’ yaki sistemamn’ sonday ha’reketi bolip, sol waqittin’ o’zinde bul berilgen na’rseni yaki sistemam saqlawin da an’latadi.
Misal ushin, menin’ organizmimnin’ barliq bo’leksheleri ha’rekette boladi. Zat almasiw iske asinladi, qan aylamsi iske asinladi, ju’rek urisi iske asinladi. Biraq, tek usi ha’reket g’ana meni tiri konkret insan sipatinda saqlaydi ha’m men o’zlikke iye bolaman. Usi ma’nide men tinishliqta bolaman, biraq mexanikahq ma’nide men ko’sheni kesip o’tip atirg’an da,poezda ketip baratirg’an da boliwim mu’mkin, biraq, usig’an qaramastan, men o’zlikti saqlawim, yag’niy tinishliqta boliwim mu’mkin.
Solay etip, bizler tmishhqti ten’ salmaqliq sipatinda aniqlawimiz mu’mkin. Biraq, qa’legen ten’ salmaqliq barliq waqitta salistirmah bolip, absolyutlik emes xarakterge iye boladi ha’m usi belgisi ja’rdeminde ol u’zliksiz ha’m absolyut ha’reketten pariqlanadi. Belgili da’rejede o’zgermcytug’in tiykar, waqittin’ o’tiwi menen o’zgeriske ushirap, basqag’a aylanadi, sebebi ha’reket absolyut shama bolip, tinishhq salistirmahqqa iye boladi.
Tmishhqti da ha’reket siyaqli materiyanin’ o’mir su’riw usili dcp qarawg’a boladi, tinishhqsiz du’nyada turaqhhq ta, aniqhhq ta boliwi mu’mkin emes, taza tu’rindegi ha’reket taza tu’rindegi xaosti an’latadi. Тек g’ana salistirmah ten’ salmaqhhq retindegi timshhq jag’dayinda qanday da bir unamli ha’reket, misal ushin, rawajlamw yaki progress, jan’amn’ payda boliwi mu’mkin.
Ha’reket etiwshi materiyanin' formalari haqqinda. Uliwma ha’reket abstraktsiya bolip tabiladi. Ha’reket real konkret formalarda jasaydi. Ha'rckct etiwshi materiyanin’ tiykarg’i u’sh formasin bo’lip ko’rsetiwge boladi: birinshisi, jansiz ta’biyattag’i ha’reket; ekinshisi, janh ta’biyattag’i ha’reket; u’shinshisi, ha’reket etiwshi materiyanin’ sotsialliq formasi. Jansiz ta’biyatta ha'reket etiwshi materiyanin’ mexanikahq, fizikahq, ximiyahq formalarin bo’lip ko’rsetiwge boladi.
ilimnin’ rawajlamwinm’ ha’zirgi basqishinda klassifikatsiyanm’ jan’a variantlan da bar. Ko’pshilik filosollar ha’reket etiwshi materiyanin’ mexanikahq formasin jansiz ta’biyattag’i ha’rekettin’ baslang’ish formasi retinde alip qaramay, om ha’rekettin’ fizikahq formasmin’ ken’cytilgen toparma kirgizedi. Bug’an qosimsha ha’rekettin’ jan’a—geologiyahq, geografiyaliq formalarin— jcr qabig’imn’ o’/.geriw protseslerin, okean ha’m kontinentlerdin’, tavvlar ha’m da’ryalardin’ qa’liplesiwin—moyinlaytug’in da o'zgeshe ko’zqaras bar. Bul ko’zqaras B.Kedrovqa tiyisli. Ol ha’rekettin’ ximiyaliq formasin eki shaqapshag’a divergentsiyalaw printsipin alg’a su’rdi: organikahq emesximiya ha’reket etiwshi materiyamn’ geologiyahq formasin, al organikahq ximiya biologiyahq ha’m sotsialhq formalann payda etedi. Bul jerde ha’rekettin’ geologiyahq formasi jerde organikahq o’mirdin’ ha’m adamzat ja’miyetinin’ payda bohwinin’ tiykan ha’m za’ru’rli jag’dayi bolip tabiladi. Bul keltirilgen klassifikatsiyadan basqa da klassifikatsiyanin’ tu’rleri bar. Bizler ha’reket etiwshi materiyamn’ da’stu’riy qabil etilgen formalarina toqtap o’temiz.
Ha’reket etiwshi materiyamn’ ha’r qiyli formalan arasindag’i qatnas eki to’mendegi jag’daylar menen ko’rsetiledi:
Birinshisi. Ha’reket etiwshi materiyamn’ qa’legen formasi belgili jag’daylarda ha’reket etiwshi materiyamn’ basqa formasina o’tiwi mu’mkin. Bul jag’day materialliq du’nyanm’ birligin sa’wlelendiredi.
Janli jansizg’a aylaniwi ayqin, bul protses o’lim dep ataladi. Ha’reket etiwshi materiyamn’ sotsialliq formasi biologiyahq formag’a o’tiwi mu’mkin,— puqarahq unslar ha’m ja’miyetlik o’mirdin’ tiykarlannm’ idirawi da’wirlerinde adamlar turpayilasadi, o’mir su’riwdin’ haywanhq formalarina qaytadi (B. Pasternaktin’ “Doktor Jivago” romamnda bul jag’day jaqsi sa’wlelengen). Adamlar planetamn’ bir pu’tin rayonlannda o’mirdi joq etiwge bag’darlang’an uqipliliqqa iye. Haqiyqatinda bunday is-ha’reketler olardin’ abiroyin ko’termeydi.
Biraq, o’mirdin’ jansizdan payda boliw protsesleri ha’m biologiyahq formadan sotsialhqqa o'tiwi, yag’niy adamnin’ qa’liplesiwi ha’zirgi ku’nge shekem belgisiz.
Akademik V.Vcrnadskiydin’ janli jansizdan payda boliwi mu’mkin cmes, janli tek g’ana janhdan payda bohwi mu’mkin degen ko’zqarasi bar. Du’nyada ha’mme waqit o’mir jasaydi, onm’ da’nesheleri a’lemnin’ bir ormnan basqa ornina o’tiwi mu’mkin. O’mirdi de ha’reket ha’m energiya siyaqli joq etiwge bolmaydi.
Usig’an qaramastan, bizler jansizdan janhg’a o’tiw mu’mkinshiligin ha’m ha’reket etiwshi materiyamn’ biologiyahq formasman sotsialhqqa o’tiw mu’mkinshiligin moyinlawimiz tiyis, sebebi bul mazmun materialliq du’nyanm’ birliginen kelip shig’adi.
Ekinshisi. Ha’reket etiwshi materiyamn’ qa’legen formasi spetsifikahq o’zgeshiliklerge ha’m mzamlarg’a iye. Olar basqa formanm’ o’zgeshcliklerine ha’m nizamlarina alip kelinbeydi.
Yag’niy ha’rekettin’ bir formasin basqa ha’rekettin’ qa’siyetleri arqali tu’sindiriwge bolmaydi, ha’reket formalan sapali jaqtan birbirinen panqlanadi. Janli ha’mjansiz ta’biyattin’ bir birinen ayirmashilig’i nede ekenligin ko’rip o’teyik.
Jansiz ta’biyat—mexanikaliq, fizikaliq ha’m ximiyaliq protsesler—scbepli- na’tiyjeli qatnasiqlarg’a boysinadi. Burinda bolg’an waqiya ha’zirgi jag’daydi amqlaydi. A’piwayi misal. Bilyard shan stol u’stinde qozg’aladi, sebebi omn’ qozg’aliwinan aldin kiy menen om uradi. Quyash sistemasmin’ buring’i hah— Quyash ha’m planetalar ken’isliginde belgili bo’listiriw—Quyash sistemasmin’ ha’zirgi ha’m keleshektegi hallann amqlaydi.
Solay etip, bul jerde ha’zirginin’ burmg’i menen amqlamwi a’hmiyetke iye, bul jag’daydi to’mendegi formula menen ko’rsetiwge boladi’
Buring’i => Ha’zirgi
Janli ta’biyatta sebepli-na’tiyjeli qatnaslar ha’reket etiwin dawam ettiredi, biraq olar amqlawshi bolmaydi. Onday qa’siyetke maqsetli qatnas iye boladi. Janli maqluqattin’ ha’zirgi minez-qulqi keleshekte nenin’ju’z beriw kerekligi menen amqlanadi. Bul jerde basqasha formula ha’reket etedi’
Ha’zirgi *= Keleshek
Arislan suwinnm’ izinen quwadi, biraq ol suwinnm’ ha’zirgi turg’an jerine qaray juwirmaydi (sebebi suwin bir orinda turip anslandi ku’tpeytug’inhg’i aniq), al omn’ baratug’in jerine qaray juwiradi. Ol joq jerge, biraq omn’ keleshekte bolatug’in, baratug’in jerine ju’giredi.
Sarg’aldaq daryanin’ u’stindegi shaqag’a sonday qashiqhqta uya saladi, qandayda waqit o’tkennen keyin ba’ha’rgi suw tasqini bolg’anda da, uya suwdin’ maksimal da’rejesinen belgili bir santimetrge joqanda jaylasqan boladi. Sarg’al­daq sol jili suwdin’ maksimal da’rejesinin’ qanday bolatug’inhg’m aldinnan bilgendey bolip tu’yiledi. Hesh kim om aldinnan esaplap shig’a almaydi, sebebi tasqinmn’ da’rejesi aldinnan ko’rip bolmaytug’in ko’p jag’daylardan g’a’rezli boladi, al sarg’aldaq bolsa qalay bolsa da bul jag’daydi biledi.
Bul qubilis aldindag’im sa’wlelendiriw dep ataladi. Janli maqluqtin’ minezi ele bolmag’an, biraq keleshekte boliwi kerek waqiyam esapqa alg’an halda iske asinladi.
Ha’rekettin’ sotsialhq formasi o'zgeshe qubilis—ma’deniyat penen xarak- terlencdi. Ma’deniyat ekinshi ta’biyatti o’ndiriwge bolg’an sanah iskerlik, olar ta’biyiy jol menen o’zliginen payda bohw mu’mkinshiligine iye emes: ko’rkem o’ner, a’dep-ikramliliq, texnikaliq oylap tabihwlar h.b.
Ha’rekettin’ formalarinan basqa ha’rekettin’ tipleri de bar.Olardin’ eki— sanli ha’m sapah tu’rlerin bo’lip ko'rsetiwge boladi. Sanli tu’ri mexanikaliq dep atalip, sapamn’ o’zgeriwisiz iske asinladi. Ekinshisi ha’reket etiwshi mate- riyamn’ basqa formalanndag’i sapamn’ o’zgeriwin an’latadi. Sapamn’ o’zgeriwi- nin’ u’sh tu’ri bar. Birinshisi funktsional sistemalarda, ekinsliisi aylams (krugovo-
rot) protseslerinde, u’shinshisi rawajlamw protscsinde. Rawajlamw sistemamn’ qaytalanbaytug’in sapali ha’m bag'darh o’zgerisi retinde amqlanadi. Bag’dar- lamw u’sh tu’rli: progressiv, regressiv ha’m neytral (gorizontalhq) boladi.
Rawajlamw ha’m regress tu’sinikleri. Rawajlamw ha’reket etiwshi mate­riyanin’ to’mcngi formasi nan onin’ quramah ha’m joqarg’i formasina qaray o’tiwi bolip tabiladi. Misali, jansiz materiyadan janli materiyag’a o’tiw yaki ha’rekettin’ biologiyaliq formasinan sotsialhqqa o’tiw. Rawajlamw quramalasiw protsesi, sho’lkemlesiwdin’ o’siwi ha’m bir teksizligi menen iske asinladi. Qa’legen a’piwayi tiri maqluq, qanday da bir amyoba jansiz ta’biyattin’ qa’lcgen qubilisina sahstirg’anda quramahraq ha’m sho’lkemlesiwi joqan bolip keledi.
Rawajlamwg’a regress, yaki entropiya—ha’r tu’rlilikti ahp taslawg’a qaratil- g’an protses—qarsi turadi. Entropiyag’a a’piwayi misal keltirip o’teyik. Bo’lme- nin’ mu’yeshinde hawam qizdiriwshi u’skene tur. 01 jaydin’ ishindegi hawam birtekli emes bo’listiriwge alip keledi. Mu’yeshte hawanin’ ha’reketshen’lirek molekulalan bolsa, al bo’lmenin’ basqa mu’yeshlerinde pa’sirek molekulalan ha’rekct etedi. Qizdinwshim o’shirip taslayiq. Da’rha’l temperaturamn’ ten’lesiw protsesi baslanadi ha’m belgili waqittan keyin bo’lmcnin’ barliq jerinde bir temperatura qa’li plesedi. Bul temperaturamn’ ten’lesiwi entropiya protsesi dcp ataladi.
Entropiya sho’lkemlesiwdin’ da’rejesinin’ pa’seyiwine, ten’lesiwge ahp keledi. Eger bizler du’nyani bir pu’tinlik sipatinda alip qarasaq, onda onin’ ha’r tu’rli ha’m strukturalasqan ekenligin ko’remiz. Energiyamn’ kontsentratsiya- lamwimn’ oraylan bar (juldizlar ha’m galaktika oraylan). Biraq, bul energiya du’nyahq ken’islikte a’ste shashihp, juldizlar a’ste suwip ha’m waqittin’ o’tiwi menen qaran’g’i massalarg’a aylamwi tiyis. A’lemnin’ keleshegi—o’li jansiz sho’listanhq boliwi mu’mkin.
Biraq, du’nyada qarsi protsestin’ iske asinlip atirg’anlig’i aniqlang’an. Jas juldizlar payda bolip, planetalarda o’mir ha’m aqil payda bolmaqta. Egerde qarsi rawajlamw protsesi bolmag’anda, onda a’lem suwip, o’mirsizlikke aylang’an bolar edi. Adamzattin’ a’lemde o’mir su’riwinin’ o’zi entropiya mzaminm’ absolyutligin biykarg’a shig’aradi. Ne ushin entropiya nizarm buziladi ha’m materiyanin’ rawajlaniwi ha’m strukturasinin’ quramalasiwi iske asatug’inhg’ina qatan’ ilimiy tu’sindirme joq.
Bul joqanda ko’rsetilgen ha’rekettin’ ilimiy mazmumnan basqa filosofiya tariyxinda ha’reketti metafizikaliq usilda tu’sindiriwlerdin’ eki kontseptsiyasi bar. Birinshi ha’rekettin’ metafizikaliq kontseptsiyasi mexanikahq substantsia- lizm degen at penen belgili bolip, XVI1-XV1H a’sirlerdegi ilimnin’ rawajlamw da’rejesinde, yag’niy mexanikahq ha’reket universalhq dep ahp qaralg’an waqitlan u’stem su’rdi, keyin ala, yag’niy XIX a’sirdin’ ekinshi yariminda bunday tu’sindirme ta’biyiy ilimlerdin’ berilgenlerine qarsi kele basladi. Bul kontseptsiya materialliq obekttin’ o’z betinshe, ha’reketten tisqarida o’mir su’riwin moymladi.
Ekinshi kontseptsiya ha’reketti absolyutlcstiredi, ha'reketlin’ hesh qanday materialliq obektler menen baylamssiz o’z betinshe o’mir su'riwin moyinlaydi. 01 filosofiya tariyxinda idealistlik relyativizm degen at penen belgili bolg’an. Substantsiyamn’ ha’reketsiz o'mir su’riwin moyinlap, relyativizm substantsiyani uliwma biykarlaydi, al ha’reketti bolsa taza tu’rinde, dercksiz mazmun sipatinda ahp qaraydi. Bul ekinshi kontseptsiyanin’ iri wa’kili retinde P.Dirakti ahp qarawimizg’a boladi. 1956-jih Moskva qalasinda “Elektron ha’m vakuum” ath oqig’an lektsiyasinda ol elektron degennin’ ne ekenligin bizlerdin’ biliwimizdin’ sha’rt emesligin aytadi. Onin’ qalay ha’rekctke keletug’inhg’in, o’z ara ta’sir etisiwin biliwdin’ a’hmiyetli ekenligin ko'rsetcdi¹.
Solay etip, metafizikaliq substantsializm ha’m relyativizm uliwma tiykarg’a iye bolip, na’rselerdi substantsiya sipatinda tu’sindirip, olardin’ ha’reketten g’a’rezsiz mazmun ekenligin moyinlaydi.