Kirisiw II. Tiykargi bo’lim

2.4. Sawda sistemasında pul siyasati.
2017 jılda baslanǵan ekonomikanı liberallastiriw hám bazar mexanizmleri rolin asırıwǵa qaratılǵan ekonomikalıq reformalardıń jańa basqıshı orta múddetli keleshekte bank sisteması hám pul-kredit siyasatın rawajlandırıwdıń ústin turatuǵın baǵdarların belgilep berdi.Bul baǵdardaǵı zárúrli qararlardan biri milliy valyuta almasıw stuldıń bazar mexanizmleri tiykarında qáliplesiw principlerıni engiziw arqalı ishki valyuta bazarın basqıshpa-basqısh liberallashtiriliwi menen baylanıslı ámeliy qádemler boldı. Valyuta stul qáliplesiwinde uliwmaliq jańa jantasıwdan paydalanılıwı, óz gezeginde, Oraylıq banktiń tiykarǵı itibarın ishki bazar daǵı bahalar turaqlılıǵınǵa qaratıw tiykarinda pul-kredit siyasatın jetilistiriw múmkinshiligin beredi.Áyne waqıtta valyuta bazarın liberallastiriw boyınsha reformalardıń unamli ámelge asırılıwı kóp tárepten pul-kredit siyasatın jetilistiriw, kommerciya bankleri iskerligin bekkemlew hám de bank sistemasın rawajlandırıw ilajları natiyjeliligi menen bekkem baylanıslı.
Sonnan kelip shıǵıp, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “valyuta bazarın liberallastiriw boyınsha birinshi náwbettegi ilajlar tuwrısında”gi Pármanı daǵaza etiliwinen kóp ótpey Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Pul-kredit siyasatın jáne de rawajlandırıw ilajları tuwrısında”gi Sheshimi qabıllandı hám Pul-kredit siyasatın 2017-2021 jıllarda rawajlandırıw hám inflyatsion targetlew rejimine basqıshpa-basqısh ótiw boyınsha ilajlar Kompleksi tastıyıqlandi.
Buǵan baylanıslıǵı keyingi zárúrli qádemlerden biri Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2018 jıl 9 yanvar daǵı “Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki iskerligin tupten jetilistiriw tuwrısında”gi Pármanınıń qabıl etiliwi boldı.
Usı pármande bahalar turaqlılıǵındı támiyinlew wazıypası Oraylıq banktiń bas maqseti etip belgilenip, Oraylıq banktiń ǵárezsizligi hám institutsional rawajlanıwın támiyinlew boyınsha tiyisli sharalar názerde tutılǵan.
Atap kórsetiw kerek, ekonomikalıq siyasatti ámelge asırıw jantasıwlarınıń qayta kórip shıǵilıwı dáwirinde qáliplesip atırǵan jańa haqıyqatlıqlarda pul-kredit salasındaǵı ózgerislerdiń xalıq hám isbilermenlik sub'ektleri tárepinen tuwrı qabıl etiliwi hám qollap -quwatlanıwı zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń orta múddetli keleshekte pul-kredit siyasatın rawajlandırıw hám ámelge asırıw Konsepsiyası kommunikatsiyalar kanalınıń jámiyetshilik pikirin qáliplestiriw hám de inflyatsion targetlew rejimin ámeliyatqa engiziwdegi jetekshi roli inabatqa alınǵan halda islep shıǵılǵan.
Bul Koncepciyanıń maqseti inflyatsion targetlewge ótiwdiń konseptual tiykarların hám de bul pul-kredit siyasatı rejimin ámeliyatqa tabıslı engiziw ushın zárúrli sharayatlar jaratıw boyınsha orta múddetli jobalardı keń jámiyetshilikke jetkiziw hám tolıq túsindiriwge qaratılǵan.
Mámlekette ishki bahalar turaqlılıǵın támiyinleniwi makroekonomikalıq jáne social párawanlıqtıń kepilligi bolıp, ekonomikalıq reformalardı jedellestiriw hám rawajlandırıw programmaların tabıslı ámelge asırıwda zárúrli sharayat esaplanadı.
Bunda inflyatsiyanin tómen hám turaqlı kórsetkishleri teń salmaqlılıqlı ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew, islep shıǵarıw básekige shıdamlılıǵı hám xalıqtı jasaw dárejesin asırıwdıń zárúrli faktorı esaplanadi. Sol kózqarastan, bahalar ósiw pátleriniń tómenlewi hám turaqlılasıwı mámleket ekonomikalıq siyasatınıń tiykarǵı maqsetlerinen biri bolıwı kerek. Inflyatsiyanin tómen hám turaqlı dárejesi xalıq hám de yuridikalıq shaxslar amanatların uzaq múddetli investitsiyalarǵa aylanıwı ushın kerekli sharayat jaratadı hám de ishki bazardaǵı bahalar qateligin kemeytirip ámeldegi ekonomikalıq resurslarınıń nátiyjeli bólistiriliwine xızmet etedi.
Valyuta stuldı targetlew rejimi milliy valyuta ayırbaslaw stuldı tómen hám turaqlı inflyatsiya dárejesine iye rawajlanǵan mámleketlikler valyutasına bólewdi názerde tutadı.
Sonıń menen birge, valyuta stuldı targetlawdiñ milliy valyuta ayırbaslaw stul shayqalıwı múmkin bolǵan gorizontal hám shártli koridorlarni ornatıw hám de real ayırbaslaw stuldı tiykarǵı sawda sherik mámleketlikler valyutaları sebetchasiga salıstırǵanda targetlash sıyaqlı túrleri de bar.
valyuta stuldı targetlash rejimi ekonomikası kirip, ásirese, shiyki onim tovarları kiripine baylanıslı bolǵan, sonıń menen birge, tutınıw sebetinde import tovarları joqarı úlesti shólkemlestirgen mámleketlerde aktiv qollanıladı.
Usı rejim ekonomikalıq krizis gúzetilgen dáwirlerde inflyatsiya dárejesin tez hám nátiyjeli tómenletiw imkaniyatın beredi. Bunda pul-kredit siyasatı tek ǵana ayırbaslaw stuldıń maqsetli dárejesin támiyinlewge jóneltiriledi. Atap aytqanda, valyuta stul qadrsizlanganda qatań pul-kredit siyasatı, valyutanıń qadri maqsetli dárejeden kóbirek asqanda jumsaq pul-kredit siyasatı júritiledi.
valyuta stuldı targetlash rejimi anıqlıǵı hám ápiwayılıǵı sebepli xalıq, xojalıq jurgiziwshi sub'ektleri hám bazardıń basqa qatnasıwshıları tárepinen ańsat túsiniledi.
Usı rejimdiń taǵı bir unamlı tárepi finanslıq institutlar jaqsı rawajlanbaǵan sharayatlarda da ol óziniń natiyjeliligin saqlap qaladı. Bunday jaǵdayda valyuta stulǵa pul-kredit siyasatı ilajları hám valyuta intervensiyalari arqalı tásir kórsetiledi
Sońǵı jıllarda mámleket basshısı tárepinen ekonomika, finans hám bank
sistemasına úlken itibar qaratılıp atırǵanlıǵı, sonıń menen birge, kommerciya bankleri kapitallasiwin jáne de jedellestiriw boyınsha húkimlerine muwapıq qılınıp atırǵan say-háreketler nátiyjesinde kárxana hám shólkemler tárepinen investitsiyalarǵa bolǵan talaptıń belgili dárejede ósiwine erisildi.
Joqarıdagilardan kelip shıqqan halda, respublikamızda Oraylıq banktiń
monetar siyasatın jetilistiriwge qaratılǵan ilimiy hám ámeliy usınıslar islep
shıǵilıwınıń zárúrligi, hám de usı jaǵday ekonomikalıq ádebiyatlarda tereń
úyreniliwi, kerek boldı.
Inflyatsion targetlewge ótiwdiń huqıqıy tiykarları jaratılǵanlıǵı
hám de pul-kredit siyasatınıń princip hám mexanizmlerin ámeliy tárepten qayta
kórip shıǵıw procesiniń baslanǵanlıǵına qaramastan, bul rejimge tolıq
ótiw qatar qawip hám sheklewler esabına qıyınlasadi. Atap aytqanda, xalıq hám xojalıq jurgiziwshi subyektlar inflyatsion kutilmeleriniñ
turaqlı joqarı dárejede saqlanıp qalıp atırǵanlıǵı inflyatsion targetlewge
tabıslı ótiw processindegi tiykarǵı sheklewlerden biri esaplanadı. Bunda
ekonomikanıń barlıq sektorların erkinlestiriw dáwirinde inflyatsion basımnıń
asıwı inflyatsion xaterler saqlanıp qalıwına sebep bolıp atır.
Inflyatsion kutilmalardiñ ótken jıllardaǵı bahalar dinamikası tiykarında
qáliplesiwin esapqa alǵanda, ekonomikadaǵı inflyatsion kutilmalardi tómenletiw hám turaqlılastırıw ótiw dáwirindegi tiykarǵı wazıypalardan biri esaplanadı.
Inflyatsiyaga nomonetar faktorlar tásiriniń ústin dárejede bolǵanlıǵı sebepli
bul wazıypalardı ámelge asırıw jáne de qıyınlasadı hám inflyatsion targetlewge
tabıslı ótiwde qatar tosqınlıqlardı payda etedi.Bunday faktorlar qatarına ayırım tovarlar boyınsha basqarıw tártiplestiriletuǵın bahalardıń saqlanıp qalıwı, jergilikli bazarlardıń monopollasganligi, shiyki zat bahalarınıń joqarılıǵı, jáhán ekonomikasınıń tiklenip atirģanliģi munasábeti menen
inflyatsiyanin import etiliwi, islep shıǵarıw natiyjeliliginiń tómenligi hám
energiya sarpınıń joqarılıǵı, infratuzilmanin jaqsı rawajlanbaǵanlıǵı hám basqalar
kiredi.
Usı sharayatlarda inflyatsion targetlew rejiminiń natiyjeliligi Oraylıq
bank kommunikason siyasatınıń tásirliligi hám de xalıqtıń ámelge
asırılıp atırǵan pul-kredit siyasatina salıstırǵanda isenimine baylanıslı boladı. Bunda
bahalar artıwınıń sebepleri hám bahalar turaqlılıǵındı támiyinlew boyınsha
kóriletuǵın sharalardı xalıqqa túsindiriw zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Sonıń menen birge, valyuta bazarınıń qáliplesiwi sharayatında valyuta siyasatı hám sırtqı ekonomikalıq iskerliginiń liberallashtirilishi processleriniń dawam ettiriliwi menen baylanıslı xaterler de gúzetiledi.
Bunda erkin júzip juretuǵın valyuta stulǵa ótiwde valyuta stuldıń qısqa
múddetli keskin terbelislerin jumsatiw hám valyutanı xedjirlaw instrumentlerin
rawajlandırıw arqalı unamsız aqıbetlerdi kemeytiw zárúrli esaplanadı

Bul maqsetlerge erisiw, pul-kredit siyasatı instrumentleriniń tásirliligi

hám de natiyjeliligin kemeytiriwshi sebeplerdi saplastırıw menen tıǵız baylanıslı.
Finans sektorınıń institusional tárepten tómen rawajlanǵanlıǵı hám jasırın
ekonomikada úlken kólemdegi naq pul qarjları aylanbasınıń bar ekenligi
Oraylıq bank pul-kredit siyasatınıń natiyjeliligin sezilerli dárejede paseytiriwshi faktorlardan esaplanadı.
Mámleket qarız minnetlemeleriniń mámilede joqlıǵı Oraylıq banktiń
ashıq bazar operasiyalarini ámelge asırıw hám de bank sektorınıń bul qarız
instrumentlerinen girew támiynatı retinde paydalanıp, qısqa múddetli likvidlikti tartiwi múmkinshiliklerin chekleydi.Sońǵı jıllarda Mámleket byudjeti balanslasqan halda atqarıw etiliwi sharayatında mámleket qarız minnetlemelerin shıǵarıwdıń ob'ektiv sebepleri joqlıǵına qaramastan, investision, sonday-aq, aymaqlıq hám tarmaqlar rawajlanıw programmaların finanslıq támiynlew dáreklerin diversifikasiyalaw hám maqul tusetuģin qarız qımbatlı
qaǵazlarınıń abzallıǵı olardı jaqın keleshekte mámilege shıǵarıw ushın tiykar
bolıwı múmkin.Sırtqı ekonomikalıq xaterler kóp tárepten kirip quramı hám ekonomikaǵa valyuta tusimleri dinamikası menen baylanıslı esaplanadı. Bunday jaǵdaylarda, qımbat bahalı metallar bazarındaǵı bahalar ózgeriwi esabına hám de qońsılas mámleketler hám tiykarǵı sawda sherik mámleketlerdegi ekonomikalıq máseleler nátiyjesinde júzege keliwshi xaterlerdi minimallastırıw talap etiledi.
Túrli mámleketlerde maqsetli qaratrni járiyalawda óz jantasıwları
bar. Mısalı Avstraliya, Finlandiya hám Shvetsiyada oraylıq bankler daslep
húkimet menen ashıq shártlesiwsiz inflyatsiyanin maqsetli qaratrini bildirer
edi. Kanada hám Jańa Zelandiyada inflyatsiya qaratri aldınan finans ministri
hám oraylıq bank basqarıwshısınıń óz-ara kelisimleri nátiyjesi bolıp kelgen. Keyinirek basqa mámleketler de sonday jantasıwǵa kelisken bul
Ózbekstanda da bul bahalardı turaqlılıǵındı taminlewde zárúrli áhmiyetke
iye esaplanadı.
Sonıń menen birge joqarıda ótkerilgen analizlerge tıykarlanıp Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki monetar siyasatın jetilistiriw menen baylanıslı mashqalalardi saplastırıwda tómendegi usınıslardı keltiriw múmkin:
1. Oraylıq bank jaqınǵa shekem pul usınısın targetlab kelgenin hám jaqın keleshekte
inflyatsiyani tolıqqonli targetlashga ótiwin, sonıń menen birge, shet el kapitaldı kirip
keliwi menen baylanıslı bolǵan kreditlerdi hádden tıs tez asıp ketiwin da
esapqa alıp, májburiy rezervlardan paydalanıwdı basqıshpa-basqısh liberallashtirib
barıw procesin jolǵa qoyıw ;
2. Dáslepki basqıshda, múddetli hám fond depozitlar boyınsha rezerv
normalarini tómenletiw hám sol jol menen banklerdiń bul depozitlarga amanatlardı
qosıwın jáne de xoshametlew kerek;
3. Naq pullardıń bankten tısqarı aylanbasın kemeytiw hám bul
aqshalardı bank depozitlariga qosıw boyınsha tiyisli programmalar islep shıǵıw
kerek;

4. Naq hám naq pulsiz esap - kitaplar arasındaǵı jasalma ayırmashılıqtı kemeytiw.

Onıń ushın ishki bazardı import almastırıwshı sapalı jergilikli ónimler
menen tolıqlaw qandırıw boyınsha tiyisli ilaj - ilajlardı ámelge asırıw ;
5. Mámleketimizde kapital bazarınıń tolıq qáliplespegenligi hám uzaq
múddetli qurallardıń deficitligi Oraylıq banktiń ashıq bazar daǵı
operatsiyaların rawajlandırıwǵa tosqınlıq jasap atır. Bul mashqalalardi sheshiw
maqsetinde Húkimettiń qısqa hám orta múddetli qımbatlı qaǵazları hám de
Oraylıq banktiń obligatsiyalari emissiya kólemin asırıw kerek dep oylayman.
6. Inflyatsiyani tolıqqonli targetlash ushın bahalar turaqlılıǵın Oraylıq bank
pul-kredit siyasatınıń birden-bir sońı maqseti bolıwı shárt. Házir nızamshılıqta
belgilengen “milliy valutaning turaqlılıǵındı támiyinlew” maqsetin milliy pul
birliginiń sırtqı (swmning stul ) hám ishki (tómen hám turaqlı inflyatsiya)
turaqlılıǵındı támiyinlew retinde kóriw múmkin. Sol sebepli, “Ózbekstan
Respublikası Oraylıq banki tuwrısında”gi Nızamda6 belgilengen “milliy valutaning
turaqlılıǵındı támiyinlew” gápin “swmning satıp alınǵan zat uqıplıyatini támiyinlew” dep ózgertiw maqsetke muwapıq.Respublika Oraylıq bankiniń transparentligini asırıw ushın bul tarawda birinshilik qılıp atırǵan rawajlanıp atırǵan mámleketler ámeliyatınan kelip shıǵıp dáslepki basqıshda tómendegi usınıslardı engiziw kerek:
• Oraylıq banktiń jıllıq finanslıq esabatı, bazar túsindiriwleri hám statistic
maǵlıwmatların turaqlı udayı tákirarlanatuǵın túrde baspadan shıǵarıw ;
• jámiyetlik aldındaǵı shıǵıwlar, intervyu hám brifinglarni turaqlı aktiv túrde alıp
bariw;
• pul-kredit hám bank basqarıwı salasındaǵı ilimiy-izertlew iskerligi nátiyjelerin
turaqlı baspa etiw hám de ámeliyatqa qollanıw etiw mehanizmini kúsheytiw;
• Oraylıq bank iskerligi máseleleri sheshiw boyınsha qosılǵan bank
qániygeleri, ekspertler hám ilimpazlardıń ashıq konferensiyaların turaqlı ótkerip
barıw.
Atap kórsetiw kerek, ekonomikalıq siyasatti ámelge asırıw jantasıwlarınıń qayta
kórip shıǵilıwı dáwirinde qáliplesip atırǵan jańa haqıyqatlıqlarda pul-kredit salasındaǵı ózgerislerdiń xalıq hám isbilermenlik subektleri tárepinen tuwrı qabıl etiliwi hám qollap -quwatlanıwı zárúrli áhmiyetke iye boladı.