Kirisiw. Tiykarǵi bólim. T. Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında janapaylar

II.1. T.Qayıpbergenov shıǵarmalarında janapaylardıń qollanılıwı

Gápke yamasa gáptegi ózi qatnaslı sózlerge qosımsha janapaylıq máni qosatuǵın kómekshi sózler janapaydıń toparın dúzedi. Janapaylardıń qatarına tómendegi kómekshi sózler kiredi: ma/me (pa/pe, ba/be), tek, ǵana, tek ǵana, bolsa, gileń, gilkiy, ilgiy, hátteki, da/de (ta/te), tap, ǵoy, aq, hám, aw, shı/shi, ós, sesh, a, á, o, mis/mıs, mısh/mish, t.b.

Janapaylar sóz túrlewshi hám sóz jasawshı qosımtalar menen ózgermeydi, gáp aǵzası bola almaydı. Olar sózlerge, sóz dizbekleri, geyde gáplerge hár túrli qosımsha ústeme máni beriw ushın qollanıladı. Mısalı: Tabasań ba? – deydi patsha.(«Qaraqalpaqnama»)Tártip boyınsha kelesi meyilisti Aǵa biy belgileytuǵınınan xabarlı bolsa da, ózimshillik etkenin Ernazar aǵa biy unatpadı, sóytsede onıń jaslıǵın esapqa alıp, palaw tayın bolıwın kútpey aldına shaqırdı da, ıssı nan asattı.(«Túsiniksizler»)Qoy qoraǵa shapqan qasqırlardı óz maydanına jibergen adamdı jurt shaymiy deydi ǵoy, - dedi.(«Maman biy ápsanası») Ámet te bul saparı ákesi, tek sırtqı kórinisi boyınsha ǵana emes, ishki qurılısı menen de, sózleri menen de jabayı kórinip, oǵan jek kóriniwshilik penen erdi («Sekretar»).

Bul gáplerdiń hámmesinde de dıqqat etilgen kómekshi sózler birewleri ózi qatnaslı sózdiń keyninde, ekinshi birewleri aldında kelip, sol sózlerge qosımsha ústeme máni berip kelgen. Eń sońǵı gáptiń quramında mánisi jaǵınan eki túrli janapay kelip, olardıń birewleri (de) ózi qatnaslı sózge kúsheytiwshilik máni, ekinshileri (tek, ǵana) ayırıw-sheklew máni qosadı.

Janapaylar gáp ishinde ózi qatnaslı sózler hám gáplerge soraw, ayırıw-sheklew, kúsheytiw hám modallıq mánilerdi beredi. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray: soraw janapayı, ayırıw-sheklew janapayı, kúsheytiw janapayı hám modallıq janapayı bolıp bólinedi.

Soraw janapaylarınıń mánisin ma/me (pa/pe, ba/be), she kómekshi sózleri bildiredi. Bul janapaylar qatnasqan gápten sorawlıq máni ańlatıladı. Soraw janapayları, kóbinese bayanlawısh xızmetindegi sózlerdiń keynine dizbeklesip qollanıladı: Moyınla Dospan, albıradiń ba joqpa?(«Baxıtsızlar») Shashılǵan súyeklerińdi qasıńdaǵı jigitlerge tergiziw ushın ertip kiyatırsań ba?(«Qaraqalpaqnama») Endigi shikarǵa balalarıńızdı ertip keteyikpe?(«Maman biy ápsanası») Bárshege ortaq bir soraw bersem meyli me?(«Túsiniksizler»)