Kirisiw. Tiykarǵi bólim. T. Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında janapaylar

II.3.Soraw hám ayırıw-sheklew, anıqlaw janapayları

Soraw janapaylarınıń mánisin ma/me (pa/pe, ba/be), she kómekshi sózleri bildiredi. Bul janapaylar qatnasqan gápten sorawlıq máni ańlatıladı. Soraw janapayları, kóbinese bayanlawısh xızmetindegi sózlerdiń keynine dizbeklesip qollanıladı: Darya baylanǵan. UsıózimizdińÁmiwdárya ma? Iras aytasańba? Dıǵırıqtan qırq adımday tómenirekte emes pe? (I.Q.) Endi sen basıńa qonǵan baqıttı bárha turadı dep oylaysańba? (Ó.X.).

Ma/me (pa/pe, ba/be) soraw janapayları boljaw máni bildirip keledi.

Ma/me janapayı sózlerge dizbeklesip qollanılǵanda sol qálpin ózgertpeydi. Al, geyde ekinshi bettegi túbir menen qosımtanıń arasında mı/mi (pı/pi, bı/bi) túrinde ózgerip aytıladı: Qalay, sawsap qalǵan joqpısań, soldat dedi kúlip (Sh.A.). –Amanbısan qutlı dalam? –dedi áste ǵana (Sh.A.). Saw-salamat júrmiseń, balam? (A.Á.).

She soraw janapayı ataw formasındaǵı atlıq, almasıq hám basqa da sózler menen birge qollanılıp, juwap mánisindegi sorawlıq máni ańlatadı. Ol ózi dizbeklesken sózi menen birge kóterińki dawıs penen aytılıp, sorawlıq máni birqansha kúshli boladı: Orazan batırdıń qılıshın berip ketken jetim she? Sol bulaqlardan suw shıqpasa she? (Sh.R.).

Ayırıw-sheklew janapaylarınıń toparın tek, ǵana, tek ǵana bolsa, gileń, gilkiy, ılgıy sıyaqlı kómekshi sózlerdiń toparı quraydı. Al anıqlaw janapayı mánisin ǵoy, naǵız, dál kómekshi sózleri bildiredi.

Ayırıw-sheklew janapaylarıózleri qatnaslı sózlerdi basqa sózlerden ayırımlap, sheklep kórsetedi. Tek janapayıózi qatnaslı sózdiń aldında, alǵana janapayı keyninde keledi. Bul eki janapay geyde ekewi qosılıp ayırıwshılıq máni bildiredi: Adam degen tek júziwdi ǵanabilmeytuǵınbedi. Tek ǵana baslıq Tınaliyevtıń házirshe balalardı marapatlaǵısı kelmeytuǵın edi (Sh.A.).

Bolsa janapayıózi qatnaslı sózdiń keynine dizbeklesip kelip, onı basqa sózlerden ayırıp, bóleklep kórsetedi: Shımshıqlar bolsa juǵırlasıp, ana shaqadan mına shaqaǵa ushıp qonıp júr (Sh.R.). Kempir apam bolsa Oksananıń shashların tarap atır (M.Karim).