Kól túsinigi haqqında

Taw kóli degende, joqarıda belgilengeni sıyaqlı, úlkemiztawlarında 1 0 0 0 metrden bálentte jaylasqan kólni túsinemiz. A. M. Nikitin maǵlıwmatları boyınsha 0 'rta Aziyanıń toǵ bóleginde sol shártni qánaatlantiradigan kól sanı 2981 tani quraydı
Tawaldı kóli. Joqarıda belgilengeni sıyaqlı, 0 'rta Aziyanıń tog'oldi kóli 500-1000 metrge shekem bolǵan biyiklik zonalarında jaylasqan. A. M. Nikitin ma'Iumotlariga kóre, sol shártni atqaratuǵın kól sanı hámmesi bolıp 40 teńi quraydı. Tog'oldi kóli
sanınıń bul dárejede kamligi Turkiston tábiy geografiyalıq úlkesi tog'oldi aymaǵınıń jer sırtı relefi, ıqlım sharayatı hám basqa faktorlar menen túsintiriliwi múmkin.
Tegislik kóli. Aymaqtaǵı tegislik kóli tiykarınan iri dáryalar (Amudarya, Sirdaryo, Chuv, Talas) qayırlarında hám deltalaridajaylasqan. Dereklerde tegisliktegi kólning ulıwma sanı 2473dep belgilengen bolsa, onıń 422 tasi (17 procenti) Amudarya deltasida,826 tasi (33 procenti) Sirdaryo deltasida hám 832 tasi (34 procenti) Chuv, Talas dáryaları deltalari hám de qayırlarında jaylasqan
Kólde suw massaları háreketiniń túrleri
Kólde suwdı háreketke keltiretuǵın faktorlar. Kólde suwdiń háreketi eki túrde gúzetiledi: 1) ilgerleme háreket (suw massaları aǵımı, aralasıw); 2) tolqınlı háreket (tolqınlar, seyshlar). Kópshilik jaǵdaylarda belgilengen háreket túrleri bir-biri menen qosılıp ketedi. Mısalı, tolqınlı háreket qırg’aqlarǵa jaqınlasqanda ilgerleme háreketke aylansa, kólde sgon hám nagon nátiyjesinde seysh hádiysesi gúzetiledi.
Kólde suw massaların háreketke keltiretuǵın faktorlar tómendegilerden ibarat:
a) samal;
b) suw massaları qısıqlıǵınıń túrlishe bolıwı ;
v) suw maydanınıń túrli bólimlerinde atmosfera basımınıń túrlishe bolıwı ;
g) jer silkinıwı (jer silkiniw);
d) jer qabıg’ındaǵı tektonik háreketler hám basqalar.
Belgilengenler ishinde samal tásiri hám suw massaları qısıqlıǵı arasındaǵı parq tiykarǵı faktor esaplanadı. Sebebi kólde suw massaları háreketiniń tiykarǵı kórinisleri - aǵıslar, tolqınlar, turbulent aralasıw, sgon hám nagon hádiyseleri samal tásirinde payda boladı. Sonida aytıw kerek, tektonik háreketler, sonday-aq jer silkinıwı, atmosfera basımı arasındaǵı parq sıyaqlı faktorlar suw massaları háreketine turaqlı tásir etpeydi, hátte ayırımları, mısalı, jer silkiniw belgili aymaqlarda ulıwma baqlanbaydı.
Kólde suw massaları háreketiniń túrlerin, olardı payda etetug’in faktorlardı dıqqat penen úyreniw kóplegen ámeliy máselelerdi sheshiwde zárúrli áhmiyetke iye. Sonı názerde tutıp, tómende suw massaları háreketiniń túrleri - tolqınlar, suw massaları aǵımı, sgon hám nagon hádiyseleri, seyshlar ústinde toqtalıp ótemiz.
Tolqınlar. Kól hám suw bazalarınan paydalanıw menen baylanıslı bolǵan kóplegen máselelerdi sheshiwde tolqınlar rejimin úyreniw zárúrli bolıp tabıladı. Óytkeni tolqınlardıń qırg’aqlarǵa, ondaǵı túrli imaratlarǵa, suw transportına kórsetetuǵın unamsız tásiri menen baylanıslı.
Tolqınlar tiykarınan samal hám geyde jer silkiniwler tásirinde payda boladı. Guzetiw ornına qaray maydan hám ishki tolqınlar bir-birinen parıqlanadi. Ishki tolqınlardıń payda bolıwında túrli tezlikte háreketlenip atırǵan qatlamlar arasında súykelisiwdiń tásiri yamasa qandayda-bir qatlamlar daǵı terbelidli háreket sebep boladı.
Suw massaları aǵımı. Kólde suw massalarınıń aǵımı eki qıylı boladı:
1) ıǵıw aǵıslar;
2) gravitatsion yamasa gradient aǵıslar.
Íǵıw aǵıslar kóldin’ maydanına samal kórsetetuǵın tásir nátiyjesinde payda boladı. Gravitatsion yamasa gradient aǵıslar bolsa salmaqlıq kúshiniń gorizontal quraytuǵını tásirinde payda boladı. Kól maydanınıń túrli noqatlarında gidrostatik basımdıń túrlishe bolıwı suw maydanınıń belgili qıyalıqqa ıyelewine, bul bolsa óz gezeginde salmaqlıq kúshiniń gorizontal quraytuǵınınıń kórinetuǵın bolıwına alıp keledi.
Kóldegi suw massaları aǵımınıń hár eki túri de olarda suw júzesi ózgeriwiniń ornın toltırıp turadı. Anıqlaw etip aytqanda, kólda túrli faktorlar tásirinde gúzetiletuǵın suw júzesi ózgerisleri suw massaları aǵımı tásirinde birdey bahalarǵa iye bolıp turadı.
Suw massaları aǵımına jergilikli faktorlar da úlken tásir kórsetedi. Olarǵa, birinshi náwbette, ko'lning tereńligi hám kól tubi relнefin kirgiziw múmkin. Suw massaları aǵımınıń eń úlken tezligi suw maydanında gúzetiledi. Mısalı, V. Xalbfass maǵlıwmatları boyınsha Lox Garri ko'linde suw maydanı daǵı aǵıs tezligi 28 sm/sek bolsa, 7,6 metr tereńlikte 3,9 sm/sek, 30,5 metrde - 3,7 sm/sek hám 61,0 metrde 3,1 sm/sek ga teń bolǵan.
Suw ko’teriliwi hám tómenlewi (sgon, nagon) hádiyseleri. Íǵıw aǵıslar nátiyjesinde samal baǵdarına qarsı qırg’aqlarda suw toplanıp, júzesi kóteriledi, yaǵnıy nagon hádiysesi júz beredi. Oǵan qarsı qırg’aqta bolsa, kerisinshe, suw júzesi to’menleydi, yaǵnıy sgon hádiysesi gúzetiledi.
Sgon hám nagon hádiyselerinde suw júzesiniń ko’teliriwi yamasa tómenlewi ma`nisi samal tezligine, onıń tásir etiw waqtıniń dawamliligiga, qırg’aqlar relefine baylanıslı. Ekenin aytıw kerek, tar qoltıqlarda suw júzesiniń ko’teliriwi salıstırǵanda úlken boladı. Mısalı, 60-jıllarǵa shekem bolǵan dáwirde Ataw teńiziniń sayız hám usınıń menen birge tar qoltıqlarında suw júzesi sgon nátiyjesinde 2 m ge shekem kóterilgen.
Suw júzesiniń maksimal ko’teliriwi nagon hádiysesiniń baslanıwında boladı, sebebi bul waqıtta suw júzesin turaqlılastırıwshı suw astı aǵımı payda bolıwǵa ulgermegen boladı. Samal tezliginiń keskin artiwida da nagon hádiysesiniń kusheyiwine alıp keledi.
Guzetiliw sharayatına, atap aytqanda, samaldıń tezligi, onıń ózgeriwshenligi, suw aǵıslarınıń háreketleniw qásiyetleri, olardıń áqibeti bolǵan suw júzesiniń shayqalıwına baylanıslı halda nagon-sgon hádiyseleri tómendegi túrlerge bólinedi:
a) ózgeriwshen’ nagon hádiysesi;
b) ózgermeytuǵın nagon hádiysesi.
Ózgeriwshen’ nagon hádiysesi samal tezligi waqıt boyınsha túrlishe bolǵanda gúzetiledi. Onıń tiykarǵı belgisi - suw júzesiniń terbelip turıwı bolıp tabıladı. Ózgermeytuǵın nagon hádiysesinde bolsa suw maydanı qıyalıǵı birdey boladı. Óytkeni samal tezliginiń turaqlılıǵın nátiyjesinde ıǵıw hám gradient aǵıslar sarp etiwleriniń teńlesiwi menen túsindiriw múmkin. Geyde ózgermeytuǵın nagonning jeke erkin bolǵan statsionar nagon hádiysesi de gúzetiledi.
Seyshlar. Joqarıda belgilengeni sıyaqlı, nagon-sgon hádiyseleri nátiyjesinde ko'ldin’ suw maydanı gorizontal jaǵdaydan shıǵadı, yaǵnıy ko'ldin’ bir bóleginde suw júzesi kóteriledi, ekinshi bóleginde bolsa, kerisinshe to’menleydi. Nagon-sgon hádiyselerin júzege alıp kelgen kúsh (tiykarınan samal) tásiri tawsılǵannan keyin, suw massaları túp halina qaytıwǵa, yaǵnıy suw maydanı gorizontal jaǵdaydı iyelewge háreket etedi. Nátiyjede keyin basıp, yaǵnıy sgon hádiysesi gúzetilgen tárepke qaytqan suw massaları inertsiyasi sebepli bul jerde de suw júzesi kóteriledi. Keyin suw massaları taǵı keyin basıp qaytadı. Nátiyjede ko'lde suw massalarınıń terbelmeli háreketi payda boladı hám ol az-azdan so'nip baradı. Suw massalarınıń sol tárizdegi shayqalıwı seysh dep ataladı. Seyshlar nagon-sgon hádiyselerinde, kól maydanınıń túrli bólimlerinde atmosfera basımınıń túrlishe bolıwı áqibetinde hám jer qabıǵınıń seysmik terbelisleri nátiyjesinde gúzetiledi.
Seysh hádiysesi waqtında kól maydanınıń bir yamasa bir neshe noqat (sızıq) larinda suw júzesi ózgermeydi. Olar seysh túyinleri dep ataladı. Sol túyinler sanına baylanıslı halda seyshlar birtuyinli yamasa kóp túyinli boladı. Seyshlarda túyinlerden tısqarı eń úlken suw júzesi terbelisleri gúzetiletuǵın bir yamasa bir neshe baylamlar da boladı.
Kólda suw massalarınıń tartılıp ketiwi degende túrli qatlamlar arasındaǵı suw almasıwı túsiniledi. Aralasıwdıń zárúrli ayrıqshalıg’ı sonnan ibarat, ol jaǵdayda bir qatlamnan ekinshisine tek suw massaları emes, bálki olar menen birge quramındaǵı túrli qospalar, erigen zatlar, gazlar, ıssılıq da ótedi.
Kóldin’ suw rejiminde ásirese turbulent aralasıw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Turbulent aralasıw konvektiv hám dinamikalıq aralasıwlar kórinisinde júz beredi. Konvektiv aralasıw túrli qatlamlar daǵı suw massalarınıń túrlishe tıǵızlıqqa ıyelewi sebepli gu’zetilse, dinamikalıq aralasıw samal hám ol menen baylanıslı bolǵan tolqınlar, aǵıslar tásirinde gúzetiledi.
Kólda suw massalarınıń aralasıw jedelligi oǵan tásir etiwshi faktorlar (samal tezligi, tıǵızlıq ayırmashılıǵı) menen hám de suw massalarınıń háreketke bolǵan qarsılıg’ı menen anıqlanadı. Bunda suw qatlamları temperaturasınıń ayırmashılıǵı da zárúrli bolıp tabıladı.
Tolqınlar tiykarınan samal hám geyde jer silkiniwler tásirinde payda boladı. Gu’zetiliw ornına qaray maydan hám ishki tolqınlar bir-birinen parıqlanadi. Ishki tolqınlardıń payda bolıwında túrli tezlikte háreketlenip atırǵan qatlamlar arasında súykelisiwdiń tásiri yamasa qandayda-bir qatlamlar daǵı tebranma háreket sebep boladı.
Tolqınlar tómendegi kórsetkishleri menen bir-birlerinen parıq etedi:
1) ólshemleri bálentligi (h), uzınlıǵı (l);
2) forması (ƹ)
3) tolqındıń ilgerleme tezligi (S);
4) tolqındı shólkemlesken bólekshelerdiń orbital tezligi ( V);
5) tolqın dáwiri;
6) tolqın keriligi (ƹ);
7) tolqın jası (Ё) hám basqalar.
Tolqın bálentligin anıqlaw ushın onıń shıńı hám batig’in anıqlaw kerek. Ekenin aytıw kerek, tolqınnıń eń bálent noqatı (B) onıń shıńı bolsa, eń tómen noqatı (A) onıń batig’i boladı. Olar arasındaǵı vertikal (tik) parq tolqın bálentligi (h) boladı.
Tolqın uzınlıǵı (L) eki qasında jaylasqan oyıqlar yamasa shıńlar arasındaǵı gorizontal aralıq bolıp tabıladı.
Tolqın dáwiri (T) - bóleksheler óz orbitasida tolıq shayqalıwı ushın ketetuǵın waqıt aralıǵı bolıp tabıladı.
Tolqın kerligi (ƹ) bolsa tolqın bálentliginiń onıń uzınlıǵına qatnası menen anıqlanadı :
ƹ = h / L.
Tolqın jası (Ё) tolqın ilgerleme tezliginiń tolqındı payda etken samal tezligi (W) ga qatnasına teń:
Ё= S / W.
Tolqınlardıń forması, ólshemleri hám basqa kórsetkishleri olardı payda etken kelgen faktorlarǵa, ko'ldin’ tereńligine baylanıslı. Mısalı, samal tásirinde payda bolǵan tolqınlardıń ólshemleri onıń tezligine, tásir etiw waqtıniń dawamliligina, samal tásirinde bolatuǵın suw maydanınıń ólshemi (uzınlıǵı, keńligi) ga baylanıslı boladı.
2. 2. Suw massaları aǵımı. Kólde suw massalarınıń aǵımı eki qıylı boladı:
1) ıǵıw aǵıslar;
2) gravitatsion yamasa gradient aǵıslar.
Íǵıw aǵıslar kóldin’ maydanına samal kórsetetuǵın tásir nátiyjesinde payda boladı. Gravitatsion yamasa gradient aǵıslar bolsa salmaqlıq kúshiniń gorizontal quraytuǵını tásirinde payda boladı. Kól maydanınıń túrli noqatlarında gidrostatik basımdıń túrlishe bolıwı suw maydanınıń belgili qıyalıqqa iye bolıwına, bul bolsa óz gezeginde salmaqlıq kúshiniń gorizontal quraytuǵınınıń kórinetuǵın bolıwına alıp keledi.
Kóldegi suw massaları aǵımınıń hár eki túri de olarda suw júzesi ózgeriwiniń ornın toltırıp turadı. Anıqlaw etip aytqanda, kólde túrli faktorlar tásirinde gúzetiletuǵın suw júzesi ózgerisleri suw massaları aǵımı tásirinde birdey bahalarǵa iye bolıp turadı.
Suw massaları aǵımına jergilikli faktorlar da úlken tásir kórsetedi. Olarǵa, birinshi náwbette, ko'lning tereńligi hám kól tubi relyefin kirgiziw múmkin. Suw massaları aǵımınıń eń úlken tezligi suw maydanında gúzetiledi. Mısalı, V. Xalbfass maǵlıwmatları boyınsha Lox Garri ko'llerinda suw maydanı daǵı aǵıs tezligi 28 sm/sek bolsa, 7,6 metr tereńlikte 3,9 sm/sek, 30, 5 metrde - 3,7 sm/sek hám 61,0 metrde 3,1 sm/sek ga teń bolǵan.
2. 3. Suw ko’teliriwi hám tómenlewi (sgon, nagon) hádiyseleri. Íǵıw aǵıslar nátiyjesinde samal baǵdarına qarsı qırg’aqlarda suw toplanıp, júzesi kóteriledi, yaǵnıy nagon hádiysesi júz beredi. Oǵan qarsı qırg’aqta bolsa, kerisinshe, suw júzesi paseyedi, yaǵnıy sgon hádiysesi gúzetiledi.
Sgon hám nagon hádiyselerinde suw júzesiniń koteriliwi yamasa tómenlewi ma`nisi samal tezligine, onıń tásir etiw waqtıniń dawamliligina, qırg’aqlar relyefine baylanıslı. Ekenin aytıw kerek, tar qoltıqlarda suw júzesiniń koteriliwi salıstırǵanda úlken boladı. Mısalı, 60-jıllarǵa shekem bolǵan dáwirde Aral teńiziniń sayız hám sol menen birge tar qoltıqlarında suw júzesi sgon nátiyjesinde 2 m ge shekem kóterilgen.
Suw júzesiniń maksimal koteriliwi nagon hádiysesiniń baslanıwında boladı, sebebi bul waqıtta suw júzesin turaqlılastırıwshı suw astı aǵımı payda bolıwǵa ulgermegen boladı. Samal tezliginiń keskin artpaqtası da nagon hádiysesiniń kusheytiwine alıp keledi.
Guzetiw sharayatına, atap aytqanda, samaldıń tezligi, onıń ózgeriwshenligi, suw aǵıslarınıń háreketleniw qásiyetleri, olardıń áqibeti bolǵan suw júzesiniń shayqalıwına baylanıslı halda nagon-sgon hádiyseleri tómendegi túrlerge bólinedi:
a) ózgeriwshen nagon hádiysesi;
b) ózgermeytuǵın nagon hádiysesi.
Ózgeriwshen nagon hádiysesi samal tezligi waqıt boyınsha túrlishe bolǵanda gúzetiledi.
Onıń tiykarǵı belgisi - suw júzesiniń terbenip turıwı bolıp tabıladı. Ózgermeytuǵın nagon hádiysesinde bolsa suw maydanı qıyalıǵı bir qıylı boladı. Bunıń sebebin samal tezliginiń turaqlılıǵın nátiyjesinde ıǵıw hám gradient aǵıslar sarp etiwleriniń teńlesiwi menen túsindiriw múmkin. Geyde ózgermeytuǵın nagonning jeke erkin bolǵan statsionar nagon hádiysesi da gúzetiledi.
2. 4. Seyshlar. Joqarıda belgilengeni sıyaqlı, nagon-sgon hádiyseleri nátiyjesinde ko'ldin’ suw maydanı gorizontal jaǵdaydan shıǵadı, yaǵnıy ko'ldin’ bir bóleginde suw júzesi kóteriledi, ekinshi bóleginde bolsa, kerisinshe pasayadi. Nagon-sgon hádiyselerin júzege alıp kelgen kúsh (tiykarınan samal) tásiri tawsılǵannan keyin, suw massaları túp holiga qaytıwǵa, yaǵnıy suw maydanı gorizontal jaǵdaydı iyelewge háreket etedi. Nátiyjede keyin basıp, yaǵnıy sgon hádiysesi gúzetilgen tárepke qaytqan suw massaları inertsiyasi sebepli bul jerde da suw júzesi kóteriledi. Keyin suw massaları taǵı keyin basıp qaytadı. Nátiyjede ko'lda suw massalarınıń tebranma háreketi payda boladı hám ol az-azdan so'nip baradı. Suw massalarınıń sol tárzdegi shayqalıwı seysh dep ataladı. Seyshlar nagon-sgon hádiyselerinde, kól maydanınıń túrli bólimlerinde atmosfera basımınıń túrlishe bolıwı áqibetinde hám jer qabıǵınıń seysmik terbelisleri nátiyjesinde gúzetiledi.
Seysh hádiysesi waqtında kól maydanınıń bir yamasa bir neshe noqat (sızıq) larida suw júzesi ózgermeydi. Olar seysh túyinleri dep ataladı. Sol túyinler sanına baylanıslı halda seyshlar birtugunli yamasa kóp túyinli boladı. Seyshlarda túyinlerden tısqarı eń úlken suw júzesi terbelisleri gúzetiletuǵın bir yamasa bir neshe baylamlar da boladı.
2. 5. Kólde suw massalarınıń tartılıp ketiwi degende túrli qatlamlar arasındaǵı suw almasınıwı túsiniledi. Aralasıwdıń zárúrli ayrıqshalıqı sonnan ibarat, ol jaǵdayda bir qatlamnan ekinshisine tek suw massaları emes, bálkim olar menen birge quramındaǵı túrli qospalar, erigen zatlar, gazlar, ıssılıq da ótedi.
Kóldin’ suw rejiminde ásirese turbulent aralasıw zárúrli áhmiyet kásip etedi. Turbulent aralasıw konvektiv hám dinamikalıq aralasıwlar kórinisinde júz beredi. Konvektiv aralasıw túrli qatlamlardaǵı suw massalarınıń túrlishe tıǵızlıqqa iye bolıwı sebepli gu’zetilse, dinamikalıq aralasıw samal hám ol menen baylanıslı bolǵan tolqınlar, aǵıslar tásirinde gúzetiledi.
Kólde suw massalarınıń aralasıw jedelligi oǵan tásir etiwshi faktorlar (samal tezligi, tıǵızlıq ayırmashılıǵı) menen hám de suw massalarınıń háreketke bolǵan qarsılıgı menen anıqlanadı. Bunda suw qatlamları temperaturasınıń ayırmashılıǵı da zárúrli bolıp tabıladı.
Belgilengen dáwirlerdi ajıratıwda tómendegi kriteryalar itibarǵa alınadı. Atap aytqanda, báhárgi dáwir jıllıq minimumdan +40S temperatura daǵı eń úlken tıǵızlıqqa erigenge shekem yamasa gomotermiya jaǵdayıǵa shekem bolǵan aralıq bolıp tabıladı. Íssılıq almasınıwı jıllıq ciklınıń jazǵı dáwiri temperaturanıń tuwrı stratifikatsiyasi hám de ıssılıq teń salmaqlılıqı tabıs hám shıǵın bólegi elementlari turaqlılasqan waqıtı menen shegaralanadı. Jazǵı - gúzgı suwıw dáwirdiń baslanıwı ko'ldegi suw massaları ıssılıq rezerviniń artpaqtası toqtaǵan waqıttan baslanadı. Bunda ámeldegi ıssılıqtıń ko'ldegi pútkil suw massaları arasında qayta bólistiriliwi gúzetiledi. Bul jaǵday temperaturanıń tuwrı stratifikatsiyasi sharayatında dawam etedi hám gúzgı gomotermiyaga shekem dawam etedi. Gúzgı - qısqı dáwir bolsa gúzgı gomotermiya jaǵdayınan teris stratifikatsiya sharayatında suw massaları temperaturasınıń eń kishi bahaǵa erigenge shekem hám keyininen ıssılıq teń salmaqlılıqında oń jaǵday ornatilg’ansha dawam etedi.
Orta Aziya kóllerinde "gidrologik báhár",anıqrog'i kúnlik suw teń salmaqlılıqında oń jaǵdaydıń turaqlılasıwı qubla aymaqlardaǵı tegislik kólida yanvar -fevralda, arqa aymaqlarda hám de taw kólinde mart, bálent taw kolinde aprel-may aylarında gúzetiledi.
Kólde suw massaların háreketke keltiretuǵın faktorlar tómendegilerden ibarat:
a) samal ;
b) suw massaları qısıqlıǵınıń túrlishe bolıwı ;
v) suw maydanınıń túrli bólimlerinde atmosfera basımınıń túrlishe bolıwı ;
g) jer silkinıwı ( jer silkiniw);
d) jer qabıg’ındaǵı tektonik háreketler hám basqalar.
Belgilengenler ishinde samal tásiri hám suw massaları qısıqlıǵı arasındaǵı parq tiykarǵı faktor esaplanadı. Sebebi, kóllerde suw massaları háreketiniń tiykarǵı kórinisleri - aǵıslar, tolqınlar, turbulent aralasıw, sgon hám nagon hádiyseleri samal tásirinde payda boladı. Sonida aytıw kerek, tektonik háreketler, sol atap aytqanda jer silkinıwı, atmosfera basımı arasındaǵı parq sıyaqlı faktorlar suw massaları háreketine turaqlı tásir etpeydi, hátte ayırımları, mısalı, jer silkiniw belgili aymaqlarda ulıwma baqlanbaydı.
2. Kólde suw massaları háreketiniń túrlerin, olardı payda etetugin faktorlardı dıqqat penen úyreniw kóplegen ámeliy máselelerdi sheshiwde zárúrli áhmiyetke iye. Sonı názerde tutıp, tómende suw massaları háreketiniń túrleri - tolqınlar, suw massaları aǵımı, sgon hám nagon hádiyseleri, seyshlar ústinde toqtalıp ótemiz.
2. 1. Tolqınlar. Kól hám suw ha’wizlerinen paydalanıw menen baylanıslı bolǵan kóplegen máselelerdi sheshiwde tolqınlar rejimin úyreniw zárúrli bolıp tabıladı. Bunıń sebebi tolqınlardıń qırg’aqlarǵa, ol jerdegi túrli imaratlarǵa, suw transportına kórsetetuǵın unamsız tásiri menen baylanıslı.
Kóldegi suw kólemi mudam birdey muǵdarǵa iye bolmaydı. Ol túrli jollar (ko'ldegi suw maydanınan puwlanıw, kól kesesi tubinea sorılıw) menen azayıp tursa, bul azayıwdı ko'lge qosılatuǵın suw (ko'llerge dáryalardan kelip quyılatuǵın suw, jawınlar) toltırıp turadı. Áne sol sarplanıwshı hám tolıqlawısh elementlerdi esapqa alıw menen kóldin’ suw teń salmaqlılıqı teńlemeleri dúziledi. Sonday eken, usı teńlemelerde qatnasiwshı elementlerdi eki gruppaǵa - toyindiriwshi hám sarplanıwshı elementler gruppalarına ajıratıw múmkin.
Toyindiriwshi elementler toparına tómendegiler kiredi:
a) kól maydanına túsetuǵın atmosfera jawınları (qar,jawin, burshaq) - X;
b) ko'lge dáryalar keltirip quyatug’in suw - Uk;
v) ko'lge qosılatuǵın jer astı suwi (sizot suw) - Uer;
g) kól maydanında suw puwinin’ kondensatsiyalanishi - K.
Sarplanıwshı elementler toparı bolsa tómendegi qurawshılardan ibarat :
a) ko'ldegi suw maydanınan bolatuǵın puwlanıw - Z;
b) ko'lden ag’ip shıǵıp ketetuǵın ( dáryalar ) suw - Úsh;
v) kól kesesi tubine sin’etugin suw - Ush;
g) ko'lden xojalıq maqsetlerinde paydalanıwda alınatuǵın suw-g.
Kóldin’ suw balansı joqarıda sanap ótilgen faktorlardıń muǵdarlıq ózgerislerine baylanıslı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. ­ Т.: Ўзбекистон, 1997.­267 б 2. Айтбаев Д.П., Хикматов Ф.Х. Эрозионная деятельности горных рек и оценка интенсивности заиления водахранилищ. –Т.: «Fan va tehnologiya», 2013. -140 с.
3. Акрамов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря. ­ Т.: Мехнат, 1990.­144 с.
4. Аполлов Б.А. Учение о реках. – М.: Изд-во МГУ, 1963. – 423 с.
5. Бисвас А.К. Человек и вода / Перевод с английского. ­ Л.: Гидрометеоиздат, 1975.­327 с.
6. Богословский Б.Б. Основы гидрологии суши. ­ Минск: Изд­во БГУ, 1974.­214
7. Важнов А.Н. Гидрогия рек. – М.: Изд-во МГУ, 1976. – 339 с. ;
8. Виссмен У., Харбаф Т.И., Кнэпп Д.У. Введение в гидрологию. ­ Л.: Гидрометеоиздат, 1979.­470 с.
9. Водные ресурсы, проблемы Арала и окружающая среда. ­ Т.: Университет, 2000.­398 с.
10. Глазырин Г.Е. Горные ледниковые системы, их структура и эволюция. ­ Л.: Гидрометеоиздат, 1991.­108 с.
11. Грани гидрологии / Перевод с английского. ­ Л.: Гидрометеоиздат, 1987.­535 с.
12. Давыдов Л.К., Дмитриева А.А., Конкина Н.Г. Общая гидрология.­Л.: Гидрометеоиздат, 1973.­462 с.