Klаssik iqtisоdiy mаktаbning vujudgа kеlishi, rivоjlаnishi vа yakunlаnishi 1

Avstriya maktabi. Subyektiv - psixologik YO'nalish
XIX asrning 70-yillarida iqtisodiy ta'limotlarning nufuzli
maktablaridan biri bo'lgan Avstriya maktabi vujudga keldi. Avstriya
maktabini subyektiv yoki subyektiv-psixologik maktab deb ham ataydilar.
Uning rnafkurachilari qo'llagan usul munosabati bilan unga mana
shunday nom berilgan. 70-yillarda Avstriya maktabining asoschisi
K.Menger (1840-1921) bu g' oyani rivojlantirdi. A vstriya maktabining
konsepsiyalari K.Mengeming «Siyosiy iqtisod asoslari» (1871),
F.Vizerning (1851-1926) «Xo'jalik boyligining kelib chiqishi va asosiy
qonunlari to'g'risida» (1884), E.Byom-Baverkning (1851-1914)
«Kapital va foyda» (1884-89), «Xo'jalik ne'matlari boyligi nazariyasioing
asoslari» (1886), «K.Marks nazariyasi va uning tanqidi» (1896) va
boshqa asarlarida bayon etilgan. Avstriya maktabining ta'limoti Angliya,
Germaniya, AQSH Rossiyada va boshqa mamlakatlarda yoyildi. Bu
ta'limot iqtisodiyot fanining shundan keyingi rivojiga katta ta'sir o'tkazdi.
Avstriya maktabi iqtisodchilarining asarlarida avvalo siyosiy iqtisod
predmeti, uning uslubiy negizlari va tadqiqot usuli to'g'risidagi ta'limot
yanada kengaytirildi. Menger va uning tarafdorlari ishlab chiqarish
munosabatlarini, ishlab chiqarishning rivojini tartibga soluvchi iqtisodiy
qonunlami siyosiy iqtisod predmetiga kiritmadilar.
Ulaming konsepsiyasiga ko'ra, siyosiy iqtisod xo'jalik subyekti
tajribasining butun xilma-xilligi bilan uni idrok etishni o'rganishi lozim
edi. Byom-Baverkning da'vo qilishicha, siyosiy iqtisod subyekt sifatida
iqtisodiy hodisalarni izohlaydigan ildizlarni izlashi kerak. Alohida xo'jalik
tadqiqot obyekti qilib olinar va jamiyatning eng oddiy ti pik elementi
deb talqin qilinar edi. lamiyatdan mutlaqo ajralgan shaxs - Robinzon
xo'jaligi mana shunday xo'jalikning oliy maqsadi deb atalardi
(D.Defoning asarini eslang). Avstriya maktabi kapitalistik xo'jalikni
eng oddiy elementlaming mexanik yig'indisi deb talqin etardi.
Tadqiqotning bu usuli Robinzonada usuli degan nom oldi. Ayirboshlash konsepsiyasining tarafdorlari bo'lgan Avstriya maktablarining
iqtisodchilari iqtisodiy masalalami faqat bozor munosabatlaridan, ya'ni
ayirboshlash munosabatlaridan iborat qilib qo'ydilar. Ular individlaming moddiy ne'matlarni iste'mol qilishi xo'jalik faoliyatini tashkil
etuvchi asosiy omil deb da'vo qilishdi.
Qadriyat (qimmat) nazariyasi Avstriya maktabining konsepsiyalarida
markaziy o'rin oldi. Bu nazariya «eng yuqori foydalilik» nomini oldi.
Siyosiy iqtisodda qabul qilingan «tovar» va «qiymat» kategoriyalari
ne'mat va qadriyat tushunchalari bilan almashtirildi. K.Menger,
E.Byom-Baverk va boshqalar qiymat kategoriyasini subyektiv mazmun
bilan to'ldirdilar. Uning ustunligi sifatida iste'mol qiymati yoki moddiy
ne'matlarning foydaliligi qabul etildi. Foydalilik deganda Byom-Baverk
moddiy ne'matlaming umumiy xususiyatini tushunar edi. Bu xususiyat moddiy ne'matlaming shaxslar farovonligiga ehtiyojlarining
qondirilishiga munosabati bilan belgilanadi deb hisoblar edi. Qiymat
qimmat va qadriyat tushunchasi bilan almashtiriladi.
Ne'matning foydaliligi uning asosi deb hisoblanardi. Byom-Baverk
foydalilikning oddiy (mavhum) va malakali (aniq) turini bir-biridan
farq qilardi. Mavhum foydalilik mo'l-ko'l moddiy ne'matlarga xos
bo'lgan foydalilik deb ta'riflanar edi. Bu holatda ne'mat birligining
foydaliligi 0 dan iborat deb hisoblanardi (daryo yonida suv, havo va
boshqaIar). Zaxiralari cheklangan ne'mat malakali foydalilik deb
ta'riflanar, bu ne'matlarning hatto birlik hajrnida kamayishi ham shaxsning farovonligiga ta'sir qiladi deb uqtirilardi. Foydalilikning bunday
bo'linishi moddiy ne'matiar qadriyatining vujudga kelishi bilan bog'liq
qilib qo'yilar edi. Avstriya maktabining iqtisodchilari, hamma ne'matIar emas, balki