Ko‘chirma gap

Qutadg‘u bilig» asari haqida
“Qutadg`u bilig”dagi nisbiy sifatlar.
Yusuf Xos Hojib o‘z asarini yozish uchun juda katta tayyorgarlik ko‘radi: Chin (Xitoy), Mochin (Sharqiy Turkiston), Eron va Turon bo‘ylab safar qiladi. U yerdagi turli madaniy-adabiy, tarixiy yodgorliklarni o‘rganadi. Shuning uchun ham asarga o‘z davrining nihoyatda ahamiyatli bo‘lgan rang-barang mavzularini qamrab oladi. «Kutadg‘u bilig» («Baxt-saodatga eltuvchi bilim») asari hijriy 462 yil, milodiy 1069-1070 yillarda yozilgan. Asarni yozish uchun muallif 18 oy (bir yarim yil) vaqt sarflaydi. Kitob Qashg‘ar hukmdori Tamg‘ach ulug‘ Bug‘ro Qoraxon abo Ali Hasan binni Arslonxonga tortiq qilingan va buning evaziga muallif Xos Hojib (muqarram, eshik og‘asi) lavozimi bilan taqdirlangan. Shundan keyin u Yusuf Xos Hojib nomi bilan shuhrat qozongan.

Turkiy adabiyotda aruz vaznidagi dastlabki yirik tajribani Yusuf Xos Hojib boshlab bergan. U o‘z asarini mutaqorib bahrida yozgan, tajnisli qofiyalarni ishlatgan. Adib so‘z qudratini, ona tilining ichki imkoniyatlarini nozik darajada his etadi. Uning o‘zi «men turkcha so‘zlarni yovvoyi tog‘ kiyigi singari deb bildim, shunga qaramay ularni avaylab-asrab qo‘lga o‘rgatdim», deb yozadi. Yusuf Xos Hojib tilni «bilim va akl-idrok tarjimoni» deb ataydi. «Kutadg‘u bilig» pandnoma asar bo‘lib, unda to‘rtliklar, bahor madhi, tilning fazilati, foyda va zararlari, bilim, o‘quv-idrok farqi, bir yigitga qirq hunar ozligi haqida fikrlar keltirilgan.

Asarda keltirilgan quyidagi to‘rtlikni turkiy yozma adabiyotda yaratilgan dastlabki tuyuqlardan biri deb dadil aytish mumkin:
Qayu erda bo‘lsa uqush bila o‘g, (aql)
Ani er atag‘il, necha o‘gsa o‘g. (maqta)
Uqush, o‘g, bilig kimda bo‘lsa tugal,
Yavuz ersa kaz te, kichig ersa - o‘g. (ulug‘la)
Mazmuni: Qaisi bir kishida aql va zakovat bo‘lsa,
Uni (haqikiy) kishi deb atagin, qancha maqtasang maqta.
Zakovat, aql, bilim kimda yetuk bo‘lsa,
Yomon bo‘lsa (ham) yaxshi de, kichik bo‘lsa (ham) katta deb bil (ya’ni ulug‘la).

Adibning bu asarini vatan, el-yurt madhiyasi deb atash mumkin. Yusuf Xos Hojib hukmdor va saroy ahlini odil bo‘lishga, adolat bilan ish yuritib, mamlakatni obod va elni shod-hurram qilishga da’vat etadi.

Asarda muallif o‘xshatish (tashbeh) san’atini juda o‘rinli qo‘llagan. Yusuf Xos Hojib yilqi (hayvon) obrazini nodon, bilimsiz, zakovatsiz, ochko‘z va umuman yomon xulqli kishiga nisbatan, bo‘ri obrazini lashkarboshi, yov-dushman, mard, er, o‘lim kabilarga nisbatan qo‘llagan. Lashkarboshining kuchliligi, yovga dahshat solishi arslonga, doimiy xushyorligi zag‘izg‘onga, baquvvatligi qoplonga, hujumkorligi va dushmanga hamlasi to‘ng‘izga, mardonavorligi bo‘riga, jangda mohirligi, hiylakor va tadbirkorligi tulkiga, shiddati ayiqqa, qasoskorligi qo‘tos va tuya erkagiga o‘xshatilgan.

«Qutadg‘u bilig» istioralari ham uziga xos. Tun bir o‘rinda «qora yuz bog‘i» istiorasi bilan ifodalansa, boshqa o‘rinlarda «zangi yuzi», «sevuglar qoshi», «qora soch bo‘dug‘i», «qora ko‘ylak», «zog‘ rangi», «xabash qirtishi», «tul to‘ni», «qunduz terisi» istioralari bilan ifodalangan.

“