Ko‘krak-bcl umurtqalari

96-rasm. Kaltakesakning bosh skeleti:

Irryuqoridan; II — pastdan; III—yon tomondan koYinishi:

1. 
   — tepa suyagi (1 — tepa organ teshigi); 2 — peshona suyagi; 3 — peshona oldi suyagi; 4 ^ ko‘z ostki suyagi; 5 — ko‘z keyingi suyagi; 6 — burun suyagi; 7 - usiki jag‘ suyagi; 8 — jag‘Jararo suyagi; 9 — dimog¹ suyagi; 10 — tanglay suyagi; 11 - xoanalar; 12 — qanotsimon suyak; 12 — qanotsimon suyakdagi tishchalar;
   

13. 
    - kvadrat stiyak; 14— ko‘ndalang suyaklar; 15 - pastki jag* suyagi, 16 — ensa bo'rtmasi; 17 — asosiy ponasimon suyak; 18 — parasfenoid qoldig‘i; 19 — yonoq suyagi; 20 r- yosh suyagi, 21 — pog‘onasimon suyak; 22 — tangacha suyak; 23 - chakka usti suyagi; 24 — tish suyagi; 25 ^ birikuvchi suyak; 26 — burchak suyagi; 27.— burchak ustki spyagi; 28 — toj suyagi. , , _h ;
    

^!:-UV ’f: .■ ' O' ; i • : > fv ■ i r' :^:

Eshituv bo‘limida birlamchi suyaklardan faqat bir juft (har tomonda bit-tadan) oldingi quloq suyagi saqlanib qoJgan, boshqa ikkitasi esa qo‘shni suyaklarga (ustki quloq suyagi ustki ensa suyagiga, keyingi

quloq suyagi yon ensa suyaklariga) qo‘shilib ketadi. Sudralib yuruvchi- laming ko‘pchiligida ko‘zlararo to‘siq yupqa parda ko'rinishida bo*lib, faqat timsoh va kaltakesaklardagina qisman mayda suyakchalar mavjud. Barcha sudralib yuruvchilarning hidlov bo‘limida suyaklar yo‘q. Bu bo‘lim tog‘ayligicha qolgan. Asosiy ensa suyagiga serbargina asosiy ponasimon suyak qo‘shiladi. Bu suyak sudralib yumvchilar va boshqa barcha amniotalarda miya qutisining tag tomonini va butun bosh skelet asosini tashkil etadi. Miya qutisi tubining oldingi qismida qoplag‘ich suyakdan faqat juft dimog‘ suyaklari yaxslii sezilib turadi. Umurtqali hayvoniar uchun xarakterli bo‘lgan tubandagi qoplag‘ich suyaklar miya qopqog‘i va miya qutisining yon devorlarini hosil qiladi: toq tepa suyagi, bir juft manglay suyagi va toq burun suyagi.

Toq burun suyagi eehkemarlarda qo'shilib toq suyakka aylangan, boshqa sudralib yuruvchilarda ular bir juft bo‘ladi.

Echkemarning manglay suyaklari oldida juft manglay oldi suyagi, ko‘z oldi suyagi va ko‘z kosasining oldingi devorida juft ko‘z yosh suyaklari joylashgan. Miya qutisining yuqorida aytilgan qoplag‘ich suyak- laridan tashqari uning chakka yoylari tarkibiga kiruvchi suyaklar bor. Echkemarda ustki chakka chuqurchasi orqa manglay suyagi va ustki chakka yoy (tangachasimon suyakdan iborat) bilan chegaralangan. Pastki chakka yoy tarkibidagi kvadrat-yonoq suyagi reduksiyalanganligi sababli yon chakka yoylari tashqi tomondan bekiJmasdan ochiq qolgan. Shuning uchun echkemar bosh skeletining pastki chakka yoyi reduksiyalangan, ya’ni diapsid (ikki yoylik) tipda tuzilgan deyiladi. Ba’zi tur kaltakesak- larda qisman ustki chakka yoylar, ilonlarda esa har ikkala yoy ham reduksiyalangan (manglay orqa suyagi bilan tangachasimon suyaklarning o‘zaro birikmasligi natijasida har ikkala chakka chuqurchasi ham tashqi tomondan ochiq qoladi).