Kommunikatsiyalari rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

1.3. Bozorning vazifalari va bozor infratuzilmasi. 
Bozor tushunchasi bozor iqtisodiyotining muhim kategoriyasi bo‘lib, iqtisodiyot 
nazariyasida ham, xo‘jalik yuritish amaliyotida ham, barcha mamlakatlar tajribasida 
ham qo’llaniladigan ilmiy-amaliy tushunchadir. Eng avvalo « bozor » va « bozor 
iqtisodiyoti » tushunchalarining bir-biridan farqlanishini ta’kidlab o‘tishimiz lozim. 
Chunki, ko‘pincha bu ikki tushunchani bir xil ma’noda ifodalasb, ba’zi adabiyotlarda 
sinonim so
’
zlar sifatida qo’llash yoki ularni chalkashtirish hollan uchraydi. Bozor 
jamiyatda bozor iqtisodiyoti shakllangunga qadar mehnat taqsimotining ro‘y berishi 
natijasida vujudga kelgan bo’lib, u ijtimoiy takror ishlab chiqarishning ayirboshlash 
jarayonini o‘z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti esa bozor munosabatlarining tarixan 
uzoq davr mobaynida rivojlanishi natijasi bo’lib, tovar-pul qonunlari asosida tashkil 
etiluvchi va faoliyat koisatuvchi iqtisodiy tizimni anglatadi. 
Bozor iqtisodiyoti takror ishlab chiqarishning barcha fazalarini: ishlab chiqarish, 
ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol jarayonlarini qamrab oladi. Bozor esa faqat bitta 
fazani, ya’ni ayirboshlash fazasini o‘z ichiga oladi. Bozor tushunchasi yuzaki 
qaraganda oddiy tushunchaga o‘xshab ko‘rinadi, ayrimlar bozorni tovarlar sotiladigan 
va xarid qilinadigan joy deb o‘ylashadi. Lekin uning ichki mazmuniga e’tibor berilsa, 
u ko‘p qirrali bo’lib, mazmuni o‘zgaruvchan ekanligini, turli davrlarda turli ma’noni 
anglatishini bilib olish mumkin. Bozor tushunchasi tovar ayirboshlashning kelib 
chiqishi va rivojlanishi bilan bog’liq bo’lib, u ibtidoiy jamoa tuzumining oxirlarida 
kelib chiqqan va dastlab tovar almashuv, tovar ayirboshlash joyi yoki maydoni degan 
mazmunni anglatgan. Dastlab, bozor ikki yoki bir necha qabila a’zolari bir-birlari 
bilan tovar almashuv joyi sifatida namoyon bo’lgan bo’lsa, hunarmandchilikning 
rivojlanishi, shaharlaming paydo boiishi bilan alohida maydonlar ajratilib, unda 
kishilar oldi-sotdi qilganlar. Lekin hali u davrlarda tovar ayirboshlash T-T 
ko‘rinishida, ya’ni bir turdagi tovarga boshqa turdagi tovarni ayirboshlash shaklida 
bo’lgan. Bunday ayirboshlashda vaqt va masofa bo’lmay, bir vaqtning o
’
zida 
o'shajoyda almashuv jarayoni sodir boigan. Kcyinchalik tovarlami bunday tarzda 
ayirboshlashning ziddiyatlari kuchayib borishi natijasida pul kelib chiqib, sotish va 
sotib olish jarayoni ikkiga ajralgan va T-P-T ko'rinishini olgan. Endi tovarni sotish (T-
P) va sotib olish (P-T) zamon va makon jihatidan mos kelmasligi mumkin. Chunki 
sotuvchi o‘z tovarini bir joyda pulga ayirboshiab, o‘ziga kerakli tovarni boshqa vaqt 
va boshqa joyda sotib olishi mumkin. Pulning kelib chiqishi bilan savdogarlar, ya’ni 
tovarlami ishlab chiqaruvchidan olib iste’molchiga, bir joydan ikkinchi joyga olib 
borib sotish bilan shug‘ullanadigan maxsus guruhlar paydo bo’ldi. 
Mehnat taqsimoti chuqurlashib savdo sohasi vujudga keldi. Bu soha tovar-pul 
harakatini tezlashtirish imkonini berib, iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchini 

---

12 
bogiaydigan vositaga aylandi. Bunda ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchi ham bir-
birlari bilan uchrashishi shart bo’lmay, ular savdogarlar-vositachilar orqali aloqa 
qilishlari mumkin bo‘lib qoldi. Endi bozor tushunchasining mazmuni o‘zgarib, yangi 
ma’no kasb etadi, ya’ni tovar-pul muomalasining yangi shakli sifatida namoyon bo’la 
boshladi. Oldi-sotdi jarayonida yangi o‘ziga xos muhim tovar - ishchi kuchining paydo 
bo’lishi bilan bozor umumiy tus olib, uning mazmuni yanada kengaydi. Endilikda 
ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlargina emas, balki ishlab chiqarish vositalari va 
ishchi kuchi ham bozor jarayoni orqali o‘tib, ishlab chiqarishga jalb etila boradigan, 
ularning bir-biriga o‘zaro ta’siri to‘g
’
ridan-to‘g‘ri emas, balki bilvosita- bozor orqali 
sodir bo’la boshladi. Shunday qilib, hozirgi davrda bozor ishlab chiqaruvchilar bilan 
iste’molchilaming ko‘p qirrali murakkab aloqalarini, ularning o‘zaro bir-birlariga 
bo’lgan ta’sirini bog’laydigan bo
’
g‘in, jamiyat taraqqiyotida modda almashuvini 
ta’minlaydigan jarayon sifatida shakllandi. Bozor - ishlab chiqaruvchilar va 
iste’molchilar (sotuvchilar va xaridorlar) o'rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida 
vujudga keladigan munosabatlar majmuasi. 
Bozoming asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 
- 
sotuvchi va xaridorlaming o‘zaro kelishuvi, ekvivalentlilik prinsipi asosida 
ayirboshlash; 
- 
sotuvchilaming xarajatlari qoplanib, foyda olishi; 
- 
to’lovga layoqatli bo’lgan xaridorlaming talabini qondirish va raqobatchilik. 
Bozor tovarlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash, pulning vujudga kelishi, ulaming 
rivojlanishi natijasida kelib chiqqan tarixiy tushuncha boiib, hozirgi davrda keng 
tarqalgan obyektiv iqtisodiy jarayondir. 
Bozordagi tovar va xizmatlar miqdori talabga nisbatan kam bo’lsa narxlar oshib 
ketadi, ayirboshlashning ekvivalentlik muvozanati buziladi, natijada tovarni sotuvchi 
me’yoridan ortiqcha daromad olish imkoniga ega bo‘ladi. Aksincha, bozorda tovarlar 
miqdori talab miqdoridan oshib ketsa, narxlar pasayib ketib, sotuvchilar zarar 
ko‘radilar. Shuningdek, ishlab chiqarish jarayonida sustkashlik, no‘noqlik va 
xo‘jasizlik yuz berib, ortiqcha xarajatlarga yo’l qo'yilsa ham zarar oshib ketadi, chunki 
bozor bunday behuda sarflarni hisobga olmaydi. Bularning barchasini bozor o‘z 
mexanizmi orqali amalga oshiradi. Bozor mexanizmi - bozor iqtisodiyotining faoliyat 
qilishini tartibga solishni va iqtisodiy jarayonlami uyg‘unlashtirishni ta’minlaydigan 
dastak va vositalar.