Kommunikatsiyalari rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Bozorning vazifalari 
Tartibga solish 
Rag`batlantirish 
Nazorat qilish 
Bozor subyektlaring 
manfaatlarini ro`yobga chiqarish 
Tejamkorlik 
Narxni tashkil etish 
Iqtisodiyotni 
sog`lamlashtirish 
Axborot berish 
Vositachilik 
Integratsiyalash 

---

14 
Erkin (klassik) bozor - tovar va xizmatlarning har bir turi bo’yicha juda ko‘p ishlab 
chiqaruvchilar va iste’molchilar, sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo’lib, ular o‘rtasida 
erkin raqobat amal qiluvchi, narxlar talab va taklif o‘rtasidagi nisbatga qarab erkin 
shakllanuvchi bozordir. Erkin bozorda raqobatning turli usullari qo’llanilib, 
aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalanishi ro‘y beradi. 
Hozirgi zamon rivojlangan bozori ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash va 
aholini ijtimoiy himoyalash maqsadida bozor aloqalarining davlat tomonidan tartibga 
solib turilishiga asoslanadi. Demak, davlat ham bozor ishtirokchisi bo’lib, u bozor 
aloqalarini tartiblashtiradi va boshqaradi. Hozirgi zamon rivojlangan bozorida turli xil 
birjalar va boshqa oldi-sotdi jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar taraqqiy etgan bo’ladi. 
Raqobatning asoratli kurashlari, aholining tabaqalashuvi yumshatilib, ulaming 
daromadlari o‘rtasidagi tafovutlar me’yor darajasida ushlab turiladi. 
Bozor hududiy jihatdan ham turlicha bo‘lishi mumkin. Bular mahalliy bozorlar 
(Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bozori, London bozori, Nyu-York bozori, 
Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar (O
’
zbekiston bozori, Rossiya bozori, 
Ukraina bozori, Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va boshqalar); hududiy 
bozorlar (Markaziy Osiyo yoki Osiyo bozori, G‘arbiy Yevropa bozori) va nihoyat 
jahon bozori. 
Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko‘ra bozorlar quyidagi turlarga 
bo‘linadi: iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish vositalari va ishchi 
kuchi (resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy-texnika kashfiyoti va 
ishlanmalar bozori. 
Muomalaga chiqadigan subyektlarning xususiyatiga ko'ra ulgurji va chakana 
savdoni ajratish mumkin. Chakana savdoda, asosan, sotib oluvchilar fuqarolar 
hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do‘konlar va boshqalar esa 
sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda mahsulotlar yirik partiyalarda ko’tarasiga 
sotiladi. 
Bozoming asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib iste’mol tovarlari va xizmatlar 
bozori hisoblanadi. Bu bozorda xo‘jalik subyektlarining barcha uchta turi: uy 
xo‘jaliklari, davlat va korxonalar qatnashadi. 
Iste’mol tovarlari va xizmatlari bozorining maxsus turi intellektual tovarlar 
bozoridir. Bu bozorda aqliy mehnat mahsuli bo’lgan tovarlar - ilmiy g‘oyalar, texnika 
yangiliklari, san’at va adabiyot asarlari, har xil axborotlar oldi-sotdi qilinadi. 
Intellektual bozor tarkibida ilmiy-texnika ishlanmalarini ayirboshlash katta o‘rin 
tutadi. U amalda patent, litsenziya va nou-xau sotishdan iborat bo’lib, bu bozorda 
asosan, innovatsiya firmalari ish ko‘radi. Mazkur firmalar yangiliklar yaratish, 
bozorda sotish va ishlab chiqarishga joriy etish bo‘yicha xizmat ko‘rsatadi. 
Ishlab chiqarish vositalari (resurslar) bozorida tovar sifatidagi mehnat vositalari va 
materiallar oldi-sotdi qilinadi. Bu bozorda mashina, asbob-uskuna, xomashyo, yoqilg‘i 
va materiallar kabi ishlab chiqarish vositalari ulgurji ravishda sotiladi. Resurslar 
bozoridagi tovarlar shaxsiy iste’molga emas, ishlab chiqarish iste’moliga xizmat 
qiladi, ya’ni ishlab chiqarish talabini qondiradi. 
Bozoming barcha subyektlari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar iste’mol tovarlari va 
resurslar bozori orqali ancha to‘liq va yorqin namoyon bo‘ladi (4-rasm). 
Uy xo‘jalik]ari va davlat iqtisodiy resurslarga egalik qilib, ulami resurslar bozoriga 
yetkazib beradi. Korxonalar resurslarga talab bildiradi. Korxonalaming resurslami 
sotib olishga sarflagan pul mablag
’
lari resurslami yetkazib beruvchilaming 
daromadlari (ish haqi, renta, foiz va foyda) oqimini tashkil qiladi. 

---

15 
Iqtisodiy resurslar 
pul mablag`lari 
tovar va xizmarlar iqtisodiy resurslar 
Tovar va xizmarlar tovar va xizmarlar 
pul mablag`lari 
tovar va xizmarlar 
4-rasm. Iste’mol tovarlari bozori va resurslar bozori hamda bozor 
subyektlati o’rtasida resurslar, mahsulot va daromadlar harakati 
Uy xo‘jaliklari resurslami sotishdan olinadigan pul daromadlarini sarflash 
jarayonida ko‘plab tovar va xizmatlarga o‘zlarining talabini bildiradi. Bir vaqtda 
korxonalar aynan shu bozorda tovar va xizmatlami taklif qiladi. Tovar va xizmatlarga 
iste’mol sarflari oqimi korxonalaming pul tushumi yoki daromadini tashkil qiladi.
Iqtisodiy resurslar bozorining tarkibiy qismini ishchi kuchi bozori tashkil qiladi. 
Ishchi kuchi bozorida o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan iqtisodiy resursning oldi-
sotdi bitimi amalga oshiriladi. Bu bozorda biznes tomonidan ishchi kuchiga bo‘lgan 
talab, uy xo‘jaliklari tomonidan bildirilgan ishchi kuchi taklifi bilan to‘qnash keladi. 
Shunday ekan, ishchi kuchi bozorida iqtisodiy subyektlarning ikki turi - tadbirkorlar 
va yollanma ishchilar harakat qiladi. Ishchi kuchi insonning mehnat qilish qobiliyati 
sifatida tovarga aylanadi, bu qobiliyat bozor orqali uning egasidan ajratib olinishini 
bildirmaydi. Ishchi kuchi bozorida insonning o‘zi emas, uning mehnat qilish qobiliyati 
ma’lum muddatga sotiladi. 
Moliya bozori turli-tuman va ko‘p jihatli bo’lsa ham oldi-sotdi obyekti bitta, ya’ni 
pul (pulga tenglashtirilgan qog‘ozlar) hisoblanadi. Ortiqcha mablag’larga ega bo‘lgan 
xo‘jalik subyektlari o‘z moliyaviy resurslarini ularga ehtiyoj sezgan subyektlarga 
taklif qiladi. 
Moliya bozorini moliyaviy bitimlarning harakatiga qarab turkumlash mumkin. 
Bunda moliya bozori ikkiga ajraladi: qarz majburiyatlari bozori va kapital (mulk) 
bozori. Qarz majburiyatlari bozorida pul vaqtincha qarzga olinadi va shaxsiy iste’mol 
uchun ishlatila- di. Kapital (mulk) bozorida jamg‘arishga qo‘yilgan puldan daromad 
olish huquqi sotiladi va sotib olinadi. Bu bozorda mablag‘lar kapital sifatida ishga 
solinib, foyda keltiradi. Shuni hisobga olib kapital bozorini ikkita bo‘g‘inga ajratish 
mumkin: ssuda kapitali bozori va qimmatli qog‘ozlar bozori. Ssuda kapitali bozori-pul 
shaklidagi kapitalning foiz to‘lash sharti bilan qarzga berish bo‘yicha oldi- sotdi 
munosabatidir. Bu bozorda asosan davlat va banklaming qisqa muddatli majburiyatlari 
muomalada bo’ladi. 
Resurslar 
bozori 
Davlat 
Iste’mol 
tovarlari bozori 
Firma 
(korxona) 
Uy xo`jaliklari 

---

16 
Qimmatli qog‘ozlar bozori - turli ko‘rinishdagi qimmatli qog‘ozlar (aksiya, 
obligatsiya, veksel, chek, depozit kabilar) ning oldi-sotdi munosabati. Mazkur bozor 
amalda fond birjalari, auksionlar va banklardan iborat bo
’
lib, unda broker va dilyerlar 
vositachilik qiladi. Qimmatli qog‘ozlaming harakati xususiyati bo‘yicha moliya bozori 
birlamchi va ikkilamchi (hosila) bozorlarga bo‘linadi. Birlamchi bozorda yangi 
nusxadagi qog
’
ozlar sotiladi va sotib olinadi, ikkilamchi bozorda oldin chiqarilgan 
qimmatli qog'ozlar harakat qiladi. Birlamchi bozorda qimmatli qog‘ozlar otilsa, 
ikkilamchi bozorda qayta sotiladi. Iqtisodiyot uchun qimmatli qog‘ozlaming 
ikkilamchi bozori favqulodda muhim ahamiyatga ega. U xo‘jalik subyektlari o‘rtasida 
moliyaviy vositalaming erkin harakat qilishini ta’minlaydi. Bozorning samarali amal 
qilishi ko‘p jihatdan uning infratuzilmasining rivojlanganlik darajasiga bog‘liqdir. 
Bozor infratuzilmasi - bu bozor aloqalarini o‘rnatish va ularning bir maromda amal 
qilishiga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar tizimidir. 
Bozor infratuzilmasi tarkibiga kiruvchi muassasalami quyidagi asosiy yo‘nalishlar 
bo‘yicha guruhlash mumkin: 
1) tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (ombor xo'jaligi, 
transport va aloqa xizmatlari ko'rsatuvchi korxonalar, birjalar, auksionla r, 
savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agentliklari va h.k.); 
2) moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvehi muassasalar (bank, kredit 
muassasalari, sug‘urta va moliya kompaniyalari, soliq idoralari va h.k.); 
3) ijtimoiy sohaga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar (uy-joy va kommunal xizmat 
idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari va h.k.); 
4) axborot xizmati idoralari (ma’lumotlarni to‘plash, umumlashlirish va sotish bilan 
shug‘ullanuvchi muassasalar). 
Bozor infratuzilmasi muassasalari tovar ishlab chiqaruvchilaming savdo-sotiq, 
moliya-kredit faoliyatiga, asosiy hamkorlami topishiga, ishchi kuchini yollashiga 
ko‘maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga solish bo‘yicha tadbirlarini amalga 
oshiradi, tijorat aloqalarini o‘rnatishga yordam beradi. Ulaming bir qismi davlat mulki 
doirasida faoliyat yuritib, bepul xizmat ko‘rsatsa, boshqalari mustaqil tijorat 
muassasasi va uyushmalaridan iborat bo’lib, ko‘rsatgan xizmatlari uchun haq oladi. 
Bozor infratuzilmasi tarkibida tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi 
muassasalar muhim o‘rin tutishi sababli ulardan asosiylarining qisqacha tavsifiga 
to‘xtalib o‘tamiz. 
Birja - namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam savdo-
sotiq ishlarini o‘tkazuvchi tijorat muassasasi. Uning tovar birjasi, fond birjasi,