Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti "boshqaruv hisobi"

Investitsion faoliyat kapital xarajatlashining korxona iqtisodiy qudratini 
qaratilgan eng samarali shakllarini asoslash va ro`yobga chiqarish jarayonini ifoda 
etadi.
Investitsiyalar yo`naltiriladigan sohaga bog`liq ravishda ular ishlab chiqarish 
va moliya investitsiyalariga bo`linadi.
Ishlab chiqarish investitsiyasi – bu faoliyatning muayyan sohasi va turiga real 
kapital qsishiga ya`ni ishlab chiqarish vositalarining, moddiy – buyum boyliklar va 
zahiralar oshishiga omil bo`luvchi xarajatlardir.
Moliyaviy investitsiyalar qimmatli qog`ozlar va moliyaviy boyliklarga qilingan 
xarajatlarni o`zida namoyon etadi. Bunday xarajatlar o`z-o`zidan real moddiy 
kapitalni qstira olmaydi, biroq foyda keltirishga qodir. Shu jumladan turli joylardagi 
oldi-sotdilarda qimmatli qog`ozlar kursining vaqtga qarab o`zgarishi yoki pullar 
tafovuti holatiga olib sotarlikdan kelgan foyda ham.
Loyihani ishlab chiqish – bu loyiha maqsadlariga erishish bo`yicha ish-xarakat 
tarzi, modeli, hisob-kitoblarni amalga oshirish, variantlarni tanlash, loyiha qarorlarini 
asoslashdir. Investitsion loyihani ishlab chiqishda eng asosiy narsa - loyihani amalga 
oshirish haqida qaror qabul qilish va shu loyihaga investitsiya ajratish asosida asosiy 
xarajat bo`lib hisoblanuvchi xar taraflama texnik – iqtisodiy asoslanishni 
tayyorlashdir. Texnik-iqtisodiy asoslanishga qo`shimacha ravishda yoki uning 
tarkibida agar loyiha tijorat xarakteriga ega bo`lsa, loyihaning biznes rejasi ishlab 
chiqiladi.
Loyihani amalga oshirish. Uni amaliy jihatdan ro`yobga chiqarish, loyiha 
tarzini muayyan iqtisodiy voqelikka aylantirish, loyihada qo`yilgan maqsadlarga 
erishishdir.
Qo`rib chiqilgan har ikkala bosqich bir butunlikka birlashtiriladi, kelishiladi va 
ishlab chiqarish va loyihani ro`yobga chiqarish jarayonini boshqarish vositasida 
muvofiqlashtiriladi, buning uchun boshqarish organlari mavjud yoki yuzaga 
keltiriladi.
Qo`rsatilgan bo`linish bilan bir qatorda va u bilan uzviy aloqada investitsion 
loyiha investitsiyalar xarakteri ajratilishi yo`nalishi va ulardan foydalanishga, 
shuningdek mablag`larni ob`ektga qo`yishdan foyda olishga bog`lik ravishda 
fazalarga bulinadi.
Investitsion loyihalashtirishga bag`ishlangan adabiyotda to`liq investitsion 
jarayonni uch asosiy fazaga bo`lish qabul qilingan. Bu butun davrni loyiha xayoti 
muddati yoki xayotiy jarayon deb ataladi. Loyiha investitsion jarayonining fazalari 

---

mohiyati va farqini to`ldirgan va tugalroq tasavvur qilish uchun grafikda (chizma- 6. 
6) vaqtda loyihani amalga oshirishda xarajat qilinadigan investitsion zahiralar hajmi 
(grafikning kuyi qismi) va daromadning (foydaning) loyihaga (grafikning yuqori 
qismi) kapital xarajatlashdan keladigan foyda samarani tavsiflovchi kattaligi qanday 
o`zgarishini tasvirlaymiz.
Jarayonning birinchi fazasiga mos keluvchi bosqichda loyihani asoslashda 
tadqiqot va ishlovlar o`tkaziladi, loyiha xujjatlari ham tayyorlanadi. Bu fazada 
loyihaning tadqiqot va ishlovlar o`tkaziladi, loyiha hujjatlari ham tayyorlanadi. Bu 
fazada loyihaning iqtisodiy, texnik va texnologik ishlovi bir-biriga uyushib ketadi. 
Uni amalga oshirishning tashkiliy asoslari ishlab chiqariladi va investitsiyalash 
manbalari mqljal kilinadi. Birinchi fazaning investitsiya oldi deb atash qabul 
qilingan, chunki u loyihaga asosiy investitsiyalar qo`yilishdan oldin keladi. 
Ikkinchi faza. Odatda investitsion deb ataladi. Bu fazaning asosiy mazmuni 
zudlik bilan ajratilayotgan va singib ketayotgan pul investitsiyalarining loyihada 
ko`zda tutilgan mahsulot ishlab chiqarishning yaqqol omiliga aylanishiga olib keladi. 
Bu faza davomida imoratlar va inshoatlar tiklanadi, jihozlar sotib olinadi va 
rostlanadi, ishlab chiqarish infrastrukturasi tuziladi, tajriba va undan keyin 
mahsulotni turkumli ishlab chiqarish va sotish boshlanadi. Bu investitsiyalar asosiy 
hajmini sotib yuboruvchi xarajatlar fazasidir. Biroq, qanchadir vaqtdan boshlab 
tovarning birinchi turini sotilishi barobarida foyda keltiradigan loyiha nafaqat 
xarajatli balki daromadli bo`lib qoladi.
Investitsion faza tugallanishi barobarida ob`ekt qurila boshlagach investitsion 
xarajatlar hajmi kamaya boshlaydi, loyiha keltiradigan daromad hajmi esa ortadi, 
chunki u asta-sekin loyiha quvvatiga chiqa boshlaydi, bu ishlab chiqarish chiqimlari 
kamayib sotish hajmining xiyla ortishiga imkon beradi. Loyihaning bu tariqa rivoji 
uning foydalanish deb ataluvchi uchinchi hal qiluvchi fazasida kuzatiladi. CHunki u 
ishlab chiqarishdan foydalanish loyihaga ko`ra yaratilgan ob`ktni ishlatish vaqti va 
rejimiga muvofiq keladi. Investitsiyaning uchinchi fazasida odatda pasayib boruvchi 
hajmda ishlab chiqarishni tutib turish uni orttirish uchun xam jihozlar amortizatsiyasi 
zarur. Biroq mahsulot sotishdan keladigan daromad bu fazada investitsion 
xarajatlardan ancha-muncha oshadi. Buning oqibatida T1 vaqtning bu shuncha 
muddatda daromadning umumiy summasi loyihaga qo`yilgan kapital qiymatiga teng 
bo`ladi. Bu loyiha o`oplash nuqtasiga etgandan guvohlik beradi.
Keyin loyiha asta-sekin eskira boshlaydi. Uning mahsulotiga bo`lgan talab 
tushib ketadi. Mahsulot bahosi pasayadi. Bu loyiha daromadliligini susaytiradi shu 
bilan bir vaqtda loyihani asosiy vositalari ahloqiy va jismoniy jihatdan eskiradi. SHu 
munosabat bilan ularni saqlab turish investitsiyalar hajmining ortishini talab etishi 
mumkin.
Shu narsa ravshan bo`ladiki, loyihaning xayot jarayoni intixoga eta boshlaydi 
va loyihaning zararliga aylanishini chetlab o`tishi uchun uni yo`qqa chiqarib qqya 
qolish maqsadga muvofiq deb topiladi.
Shuni ta`kidlash joizki, loyihani ishlab chiqarish va amalga oshirish jarayonida 
uning barcha fazasida uning moliyaviy ahvoli balanslashtirishini tekshirish nuktai 
nazaridan loyihani moliyaviy jihatdan baholash zarur. Buning uchun loyihaning ayni 
holda to`lov qobiliyati deb ataladigan kadrliligini o`tkaziladi. Loyihani ishlab 

---

chiqaruvchi, amalga oshiruvchi, moliya bilan ta`minlovchi shaxslar shu narsani 
kuzatishlari kerakki, xar bir daqiqada loyihaga to`lash uchun zaruriy pullar, keladigan 
to`lovlar loyihani moliya bilan ta`minlash manbalari mablag`lari tushumi bilan 
ta`minlangan bo`ladi. Investitsiyalarga qattiq extiyoj ularning yaqqol etishmasligi har 
doim investitsion zahiralardan oqilona samarali foydalanish zaruriyatini keltirib 
chiqaradi. Bu vazifa 2 xil turda kuzatilishi mumkin. Agar iqtisodiy loyihani amalga 
oshirish uchun investitsiyalar hajmi ma`lum bo`lsa, xarajatlanadigan investitsiya 
hajmidan ehtimol tutilgan eng ko`p iqtisodiy samara olishga intilish kerak, binobarin, 
investitsion zahiraning xar bir birligidan xam. Agar kapital xarajatlash hisobiga 
zaruriy natija olish ma`lum bo`lsa, unda qo`yilgan moliyaga etishga imkon beruvchi 
investitsion zahiralarning eng kichik xarajatini qidirib topish kerak. Investitsiyalar 
samaradorligini baholashda “iqtisodiy samara” va “iqtisodiy samaradorlik” 
tushunchalarini farqlamoq lozim bo`ladi. Samara bu investitsiyalash kapital 
xarajatlash hisobiga erishiladigan natija bo`lsa samaradorlik bu samara va samara 
olishni shart qiluvchi investitsiyalar kattaligi o`rtasidagi nisbatdir.
Xarajatlangan kapitaldan (K) olinadigan mutlaq iqtisodiy samara (E) 
xarajatlangan kapital hisobiga olingan daromad (D) va qo`yilmalarning o`z kattaligi 
o`rtasidagi tafovut qo`rinishida belgilanadi, ya`ni E=D-K.