Konchilik” fakulteti “konchilik ishi” kafedrasi “geodeziya”

Gorizontal s’yomkaning kameral ishlari.
Kameral ishlar va ularning mohiyati. Gorizontal s’yomkaning dalada o‘lchab topilgan natijalarni matematik qoidalar bo‘yicha ishlash va uni to‘g‘rilab (tenglab) joy planini chizish kameral ishlar deyiladi. Kameral ishlar hisoblash ishlari bilan grafik ishlarga bo‘linadi.
Hisoblash ishlarida miqdorlarning o‘lchab topilgan qiymatlari miqdorlar orasidagi matematik munosabat bilan taqqoslanadi. O‘lchashda yo‘l qo‘yilgan xato sababli o‘lchash natijalari matematik munosabatni qanoatlantirmasa, bog‘lanmaslik xatosi yuzaga keladi. Xato tuzatma berish yo‘li bilan to‘g‘rilanadi.
Tenglash geodezik ishlarda katta ahamiyatga ega bo‘lib, ancha murakkab hisoblash ishlarini talab qiladi. Hisoblash ishlari tugagach, tenglangan qiymatlar bo‘yicha plan chizishga kerakli miqdorlar hisoblanadi.
Poligon burchaklarini tenglash. Teodolit yo‘li (poligon) ning yopiq va ochiq bo‘lishiga qarab o‘lchangan burchaklarni tenglashda turli matematik formulalar ishlatiladi.
YOpiq poligon burchaklarini tenglash. YAssi ko‘pburchaklikdan iborat har qanday yopiq poligon ichki burchaklarining nazariy yig‘indisi _n quyidagicha bo‘lishi kerak:
_n=180 (n—2), (13.1)
bu erda p—burchaklar soni. O‘lchangan burchaklarning amaliy yig‘indisini _a desak to‘g‘ri o‘lchanganda _a=_n bo‘lishi kerak. Lekin o‘lchashdagi xato sababli bu yig‘indilar teng bo‘lmay, oralarida farq bo‘ladiki, bu farq burchaklardagi bog‘lanmaslikning amaliy xatosi deyiladi va f_a bilan belgilanadi:
f_a=_a—_n=_a—180°(n—2) (13.2)
Burchak o‘lchashdagi yo‘l qo‘yarli chekli xato (nazariy xato) f_n quyidagicha bo‘ladi:
, (13.3)
bu erda t—sanoq olish xatosi. TT—5 da t=±30", T30 da t=±1. Agar f_a qiymati yo‘l qo‘yarli (f_a f_n) bo‘lsa, f_a tomon uzunligi kalta bo‘lgan burchaklarga bir minutdan tuzatma qilib beriladi. Tuzatma hamma vaqt bog‘lanmaslik xatosining ishorasiga teskari ishora bilan tarqatiladi. Olti burchakli poligonni tenglash va hisoblash ishlari misol tariqasida keltirilgan (14.1-jadvalda ko‘rsatilgan). Misolda f_a=719°58'—180° (6—2)= 719°58'—720°00'= —2'. Bu —2'—burchaklardagi bog‘lanmaslik xatosi bo‘lib, uning yo‘l qo‘yarli qiymati p=6, t=1' bo‘lganda (14.3) ga ko‘ra bo‘ladi; f_a< f_n bo‘lganidan 2' ni 4 va 5 burchaklarga +1' dan tarqatamiz. Keyin tuzatilgan grafaga burchaklar qiymati tuzatib yoziladi.
Direksion burchaklarni hisoblash. YOpiq poligonning o‘lchangan burchaklari tuzatmalar bilan tuzatilgach, bosh tomon direksion burchagi orqali boshqa tomonlarining direksion burchaklari yurishda o‘ng burchak o‘lchanganidan _p=_p-1+180°—_p formula yordamida hisoblanadi. 14.8-shaklda bosh tomon direksion burchagi ₁=63°26'. SHunga ko‘ra, _p=_p-1+180°—_p formulaga ketma-ket ichki burchaklarning tuzatilgan qiymatlarini qo‘yib, direksion burchaklar hisoblangan. Masalan, ₂=₁+180°—₂=63°26'+180°—117°53'=125°33'.
₃=₂+180°—₃=125°38'+180°—120°40'=184°48' va hokazo.
Direksion burchaklar to‘g‘ri hisoblangani quyidagicha tekshiriladi:
₁=_p+180—₁, (13.4)
ya’ni yopiq poligonda bosh tomon direksion burchagi oxirgi tomon direksion burchagiga 180° qщshib, natijadan birinchi burchakning ayrilganiga teng; bunda _p— poligon oxirgi tomonining direksion burchagi.
Hisoblangan direksion burchak 360° dan katta chiqsa, bu qiymatdan 360° ni ayirib, qolgani yoziladi.