Konstruktsiyalari va

II-BOB. ISHLATILGAN MATERIALLAR VA TADQIQOT 
USULLARI 
Tadqiqotda ishlarida yangi tozalangan reagentlar va erituvchilar 
ishlatildi. Ularning tozaligi nurni sindirish ko‘rsatkichi (n
d
20
), zichlik 
(d
n
20
) va qaynash xarorati (T,
o
S) [64; 244 b, 66; 614 b, 72; 242-263, 
73; 240 b, 74; 360 b, 77; 164 b ] ko‘rsatkichlari bilan nazorat qilin-
di. 
2.1. Qo‘llanilgan xom ashyo, modda va materiallar
1. Yog‘och qurilish konstruksiyalari - to‘sin, storopila, reyka, 
laga.
2. Maydalangan yog‘och qipiqlari, tolalari (texnik maxsulot).
3. Maydalangan g‘o‘za poya.
4. Epoksid smolasi markasi ED-20 (GOST 10582-76), texnik 
mahsulot.
5. Polietilenpoliamin (PEPA) (TU MXP-2538-55) - texnik mah-
sulot.
6. Karbamid-formaldegid smolasi (KF-MT, GOST 9359-60) - bu 
texnik mahsulot.
7. RS1
3
- fosfor trixlorid. (GOST 4670-77). Texnik mahsulot.
8. “Maksam-Ammofos” OAJ tarkibidagi fosforli azotli chiqindi-
lar kulrang mahsulot bo‘lib, uzoq muddatli saqlash davomida o‘ziga 
xos hidga ega.
9. Ammofos selitrasi o‘ziga xos hidli oq kristalli mahsulotdir. 
Uzoq muddatli saqlash paytida barqaror. “Maksam-Ammofos” OAJ 
mahsuloti. (GOST 5689-79).
2.2. Tajribalarni o‘tkazish usullari
Fosfor dastlab «Maksam-Ammofos» OAJning fosfor-azotli 
chiqindilaridan olingan kalsiy fosfatdan olingan, bu holda qayta 
tiklash vositasi koks - C, shlak hosil qiluvchi vositasi esa - SiO
2
. 
hisoblanadi. Epixlorgidrin, fosfor kislotasi bilan polikondensatsiyasi 

---

28
quyma va eritma shaklida amalga oshirildi. Boshlovchi qismlarning 
ma’lum miqdori ampulaga joylashtirildi va muzlatilgan shakldagi 
reaksiya aralashmasi yuqori vakuumda gazsizlanib, muhrlandi. Ke-
yin ampulani termostatga (T =30-60 
o
S ± 0,02) botirib, ma’lum va-
qtdan keyin ochildi. Olingan mahsulot etanol bilan ishlov berildi va 
oltingugurtli efirga cho‘ktirildi, so‘ngra doimiy og‘irlikda vakuum-
da quritildi. Ampulalarda polimerlarning sintezi amalga oshirildi. 
Epixlorgidrinni fosfor kislotasi bilan aralashtirishda, ham vaznda, 
ham organik erituvchilar keng harorat oralig‘ida, erkin monomer 
molekulalari bo‘lmagan yuqori molekular moddalar hosil bo‘li-
shi, ya’ni qaytarib bo‘lmaydigan polikondensatsiya jarayoni sodir 
bo‘ladi. Fosfor kislotasi bilan epixlorgidrinni polikondensatsiyalan-
ish qonuniyatlari 40-60 
o
S harorat oralig‘ida 300 daqiqa davomida 
boshlang‘ich tarkibiy qismlarning ekvimolyar nisbatida o‘rganildi. 
Polikondensatsiya jarayonining borishi kislota guruhlarini potensi-
ometrik titrlash orqali boshqarildi. Qisqartirilgan yopishqoqlikning 
o‘zgarishi va vodorod xloridining chiqarilishi tavsiflangan jaray-
onlarning bevosita natijasi bo‘lganligi sababli, bu ikki omilning 
miqdoriy bahosi EXG va FKning polikondensatsiyalanish tezligini 
aniqlash usuli bo‘lib xizmat qildi.
Olingan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki (2.1-rasm), EXG va 
FKning polikondensatsiyasi natijasida hosil bo‘lgan vodorod xlor-
id miqdorining reaksiya davomiyligiga bog‘liqligi S -shakliga ega. 

---

29
60 dan 150 daqiqagacha bo‘lgan davrda NCI ning jadal ajralishi 
sodir bo‘ladi, bu polikondensatsiya reaksiyasining yuqori tezlig-
ini tavsiflaydi [114; 73-75 b, 115; 22-28 b]. Taxminan 180-275 
daqiqadan so‘ng (haroratga qarab) NCI chiqarilishi to‘xtaydi va 
nazariy jihatdan 75-85 % ga yetadi. Shunga o‘xshash muntazam-
lik EXG:FK ning tavsifida polikondensatsiya jarayoni, pasaygan 
yopishqoqlikning o‘zgarishi va polikondensatsiya mahsulotlarining 
kislota sonining natijalari bilan tasdiqlanadi (2.2-rasm). Tadqiqotlar 
shuni ko‘rsatdiki, polikondensatsiya reaksiyasining tezligi harorat-
ga bog‘liq. O‘rganilgan harorat oralig‘ida (40-60 
o
S) - eng yuqori 
reaksiya tezligi 60 
o
S da kuzatiladi [116; 159-162 b, 117; 60-62 b].
Konversiya (aylantirish) darajasining EXG va FK ning polikon-
densatsiya reaksiyasi davomiyligiga bog‘liqligi 2.3-rasmda keltiril-
gan. Yuqoridagi natijalardan ko‘rish mumkinki, vaqt o‘tishi bilan 
polikondensatsiya darajasi mutanosib ravishda oshib boradi.