Kontaktsiz elektron elektr apparatlari. Reja

---

9-MA’RUZA 
Kontaktsiz elektron elektr apparatlari. 
Reja 
1. Kontaktsiz kommutatsiya 
2. Gibridli kommutatorlar 
 
Tayanch so‘zlar va iboralar 
YArim o‘tkazgichli (kontaktsiz) pribor; tiristor; tiristor elektrodlari; 
boshqarish toki; gibridli kommutator; bosh kontaktlar; yarim o‘tkazgichli 
diodlar; stabilitronlar; musbat ishorali boshqarish signali. 
13.28-rasm. a,b 
 
Ma’lumki, soatiga ko‘p miqdordagi kommutatsiya va bunday kommutatsiya 
elektr yoyi ‘osil bo‘lishi bilan sodir etilishi kontaktlarni tez emirilishiga olib keladi. 
Bunday kamchiliklardan ‘oli bo‘lish maqsadida, imkoniyat bo‘lgan ‘ollarda yarim 
o‘tkazgichli (kontaktsiz) priborlar, ya’ni tiristorlar, tranzistorlar va diodlardan 
foydalaniladi. 
Tiristor – boshqariluvchan yarim o‘tkazgichli ventilp hisoblanadi. 
13.28,a-rasmda tiristorning shartli ko‘rinishi tasvirlangan, bu erda A-anod; 
K-katod va U-boshqaruvchi elektrod. Boshqaruvchi elektrod katodga nisbatan 
musbat potensialga ulanadi. 
13.28-rasm. в,г 
13.28,b-rasmda ikki tiristorning o‘zgaruvchan tok manbasiga ulangan 
sxemasi ko‘rsatilgan. Boshqarish toki (I
u
) boshqarish elektrodiga uzatiladi. 

---

Boshqarish signali yo‘q, ya’ni I
u
=0 va U
max
t.max
bo‘lganda tiristor o‘zidan katta 
qarshilikni ifodalaydi va yuklamadan juda kichik miqdordagi tok oqib o‘tadi. 
Ushbu ‘olat xarakteristikada quyidagi ko‘rinishga ega (13.28,g-rasm, 1-egri 
chiziq). 
Agar U
max
>U
t.max
bo‘lsa, bunda tiristor ochiladi va yuklamadan uning 
qarshiligi bilan aniqlanadigan I
n
toki oqadi. Boshqarish tokining nominal 
qiymatida, ya’ni I
u
=I
u,n
bo‘lganda, tok 2-egri chizig‘i bo‘yicha o‘zgaradi, bunda I
u
ning o‘zgarish qonuniyati xarakteristikaning shtrixlangan qismidan boshlanadi.
SHunday qilib, I
u
=0 bo‘lganda tiristor o‘zidan juda katta miqdordagi aktiv 
qarshilikni ifodalaydi va I
u
=I
u.n
bo‘lganda esa, tiristor o‘zidan juda kichik 
miqdordagi qarshilikni ifodalaydi. O‘zgaruvchan tok o‘zining nolp qiymatidan 
o‘tganda tiristor o‘zining ventilplik xususiyatini tiklaydi, tok zanjiri uziladi. 
, v- rasmda tiristor negizida yasalgan rele elementining sxemasi keltirilgan. 
Kalit K ning uzilgan ‘olatida tiristor VS yopiq bo‘lib yuklama toki nolpga teng. 
Kalit K ulanganda tiristorning boshqarish elektrodiga musbat ishoradagi 
boshqarish toki I
u
uzatiladi va tiristor ochiladi. YUklamadan I
n
toki oqa boshlaydi. 
Sinusoida davrining ikkinchi yarmida (I
u
=-I
u
) tiristor yopiladi va I
n
=0. Diod VD 
tiristorni manfiy boshqarish toki uzatilishidan ximoya qiladi. 
Xozirgi paytda tiristorlar asosida bajarilgan gibridli kommutatorlardan 
foydalanilmoqda. 
13.29-rasm. 
Nominal tok va qisqa tutashuv tokini o‘tkazish uchun mo‘ljallangan bosh 
kontaktlar GK, qarama-qarshi sxema bo‘yicha ulangan VS1 va VS2 tiristorlar 
yordamida shuntlangan. Bosh kontakt GK zanjiriga tok transformatori TA ulangan. 
TA ning ikkilamchi cho‘lg‘amlari VD1 va VD2 diodlar orqali tiristorlarning (VS1 
va VS2) boshqarish elektrodiga ulangan. Tiristorlarning boshqarish elektrodlariga 
katodga nisbatan faqat musbat signal uzatilishi kerak. Signalni cheklash 
maqsadida sxemaning ‘ar bir elkasiga VD3-VD6 stabilitronlari ulangan. 
Kondensator SZ bilan rezistor R4 lar esa tiristor kuchlanishining tiklanish 
sharoitini yaxshilash uchun xizmat qiladilar. 

---

Apparatning ulangan xolatida bosh kontaktlar GK ulangan bo‘lib tok 
transformatori TA ning ikkilamchi cho‘lg‘amlarida boshqaruvchi signal mavjud 
bo‘ladi. Aytaylik, mazkur musbat yarim davrda musbat boshqarish signali VS1 
tiristorining boshqarish elektrodiga uzatilmoqda va ushbu tiristor ochilishga 
tayyorlanmoqda. Bu vaqtda VS2 tiristori yopiq bo‘ladi, chunki uning boshqarish 
elektrodiga manfiy signal uzatilgan (ma’lumki, tiristor ochilishi uchun uning 
boshqarish elektrodiga katodga nisbatan musbat signal uzatilishi kerak). Lekin 
VD2 diodi tufayli ushbu manfiy boshqarish signali VS2 tiristorning boshqarish 
elektrodigacha etib bormaydi. Tiristordan tok oqib o‘tishi uchun katod bilan anod 
o‘rtasidagi kuchlanish 1-2V dan kam bo‘lmasligi kerak. Bosh kontaktlar GK ning 
o‘tish qarshiligi juda ‘am kichik va shunga ko‘ra bosh kontaktlarda tushayotgan 
kuchlanish va TA transformatorining birlamchi cho‘lg‘amida tushayotgan 
kuchlanishlar bir volptning qandaydir ulushinigina ‘osil qiladi. SHuning uchun 
VS1 tiristor, uning boshqarish elektrodiga musbat signal berilganiga qaramay, 
ochilmagan bo‘ladi. GK kontakti uzilganda ‘osil bo‘lgan yoy kuchlanishi VS1 
tiristorining ochilishi uchun etarli bo‘ladi va tok uning zanjiriga o‘tadi. SHuning 
bilan birga GK uzilishi bilan TA transformatori orqali o‘tayotgan tok to‘xtaydi va 
VS1 tiristorini ochish signali nolpga teng bo‘ladi. Lekin tiristordan o‘zining nolp 
qiymatiga qarab kamayayotgan tok oqib turadi. Tok nolpga teng bo‘lganda tiristor 
yopiladi va zanjirni uzish jarayoni yakunlanadi. VS2 tiristor zanjiri ‘am xuddi shu 
tartibda ishlaydi (uning boshqarish elektrodiga musbat signal uzatilgan yarim davr 
mobaynida).