Koreya tarixi

Im ki
va y an kin in g holatiga insoniy qalb yoki jon asos boTgan. 
K oreyslar ularni bir nechta inson oTim idan keyin esa u lar "jin " 
yoki "ru h "g a aylanadi, deb bilishgan. K oreyslarda uyg‘onadigan 
qalb to'g'risid agi tushuncha boTgan. Bu reinkarnatsiya g'oyasi bi- 
lan asoslangan boTib, m arhum ning ruhi yana qaytadan hayvon 
yoki insonda gavdalanishiga ishonishdir. Bu g'oya "ruh n in g qayta
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

38
III Hob U CH P O D SH O LIK DAVRI
tu g'ilish i" to'g'risid agi buddaviylik tasavvurlariga yaqindir. Biroq, 
Koreyada u birm uncha qadimiy, totem istik an'anaga ega.
D in : k o n fu ts iy lik , 
Konfutsiylik
K oreyada qadim gi Choson
b u d d iz m va d ao sizm
davrida paydo bo'lgan. 372 yilga kelib
esa K oguryoda oliy konfutsiylik o'quv 
m uassasasi - txekakga asos solinadi. U yerda aslzodalar oilasidan 
chiqqanlar ta'lim olishgan. U lar bilan bir qatorda viloyatlarda od- 
diy qatlam vakillari uchun kendan deb nom langan konfutsiylik 
o'quv m uassasalari ham m avjud bo'lgan. IV asrda konfutsiylik 
Pekchega, VI asrga kelib esa Sillaga kirib kelgan.
Bu davrda konfutsiylik falsafasi asosida ilohiy kuch va buyum lar 
tartibi sifatida O sm onga sig'inishgan. Konfutsiylik davlat qurilishi 
va ijtimoiy m unosabatlar asosiga qurilgan bo'lib, unda ota-on alam i 
e'zozlash, fuqarolam ing davlat boshlig'iga sodiqligi, kichiklam ing 
kattalarga, xotinlarning erlariga bo'ysunishi targ'ib qilinadi.
Koreys konfutsiyligi tez m oslashuvchanlik asosida m ahalliy 
e'tiqodiy qarashlarni qabul qilgan. M asalan, unda ajdodlar, buyuk 
shaxslar (Konfutsiy, Xitoy afsonaviy tarixiy qahram onlari va koreys 
tarixidagi buyuk shaxslar), kultlar (joylar, tog'lar, daryolar ham da 
ruhlar asTovchisi, tabiat kuchlari tim sollari - osm on, yer, sham ol, 
yom g'ir va b.) qaror topgan, ularning sharafiga m aqbaralar quril- 
gan va qurbonlik keltirilgan K onfutsiylikda ajdodlar kultining 
xususiyati shundan iboratki, u lar m arhum lar ruhiga avlodlarning 
m unosabatiga b og'liq C hunki yaqinlar m arhum lar ruhini yo'qlab 
turishsa, m arhum lar u dunyoda xotirjam yashashi m um kin. 0 'z
navbatida, ruhlar ham avlodlari hayotiga ta'sir eta oladilar.
K onfutsiylik dastlabki 5 unsur haqidagi ta'lim otni ham o'ziziga 
olgan. Buni jam iyatdagi 5 m unosabat (m onarx va fuqaro, ota-o n alar 
va farzandlar, erlar va xotinlar, aka-u kalar, d o'stlar o'rtasidagi m u- 
nosabatlar) to'g 'risid agi va 5 ta axloqiy sifatlar (ezgulik, to'g'ri fikr, 
to'g'ri hatti harakat, bilishga intilish va halollik) to'g 'risid agi kon- 
futsiylik ta'lim otida yaqqol kuzatish m um kin.
Buddaviylik
- aniqrog'i, uning M axayana tarzida m ashhur 
bo'lgan yo'nalishi Koreyaga H indiston va Xitoy m issionerlari to- 
m onidan m ilodiy IV asrda kirib kelgan. Koreya yarim orolida bud- 
daviylik m ahalliy e'tiqodlarga m oslashgan holda o'zin in g alohida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

III Bob. UCH P O D SH O LIK DAVRI
39
xususiyatiga ega bo'lgan. Buddaga sig'inish n in g an'anaviy obyekt- 
lari hisoblangan ajdodlar ruhi tabiat ruhiga qarshi qo'yilm aydi, 
balki ular bilan birga e'zozlangan. Sillada, buddaviylik bayram lari 
sakkiz ruhga: osm on, u lug'vor tog'lar, yirik daryolar, ajdarholar va 
b.ga bag'ish lan gan Pxalgvanxe bayram i bilan birga o'tkazilgan. Ko- 
guryoda osm on yoritkichlari ruhiga va G 'orlar ruhiga sig'inilgan, 
Pekcheda esa - O sm on va Yer ruhlariga sig'inilgan.
Q isqa vaqt ichida buddaviylik har uch podsholikdagi koreys 
aslzodalari orasida keng tarqalib, davlat diniga aylangan. Ilk bos- 
qichlarda uning dunyoviy xohishni m ahv etish va poklanishga qa- 
ratilgan hayot yo'lini olib borish bilan bog'liq zohidlik tarafi ajralib 
turgan. Zohidlik targ'iboti "8 k o 'rsatm a-taq iq lar" dasturini {bu 
dastur davlat ta'lim otiga aylangan) taklif etgan Silla qiroli m as- 
lahatchisi ruhoniy Xeryan nom i bilan bog'liq. Sakkiz k o 'rsatm a- 
taqiqlar quyidagilarni bildirgan: tirik jonni halok etm a, o'g 'rilik
bilan bulg'anm a, shahvoniy m aylga va dangasalikka botib qolm a, 
so'zlashda shosbqaloq va kaltabin b o'lm a, ichim liklarni isrof qil- 
ma, o'zingni katta olm a, xushbo'y islardan foydalanm a, gullardan 
nari yur, lazzatlanish, xayolotga cho'm ish va eshitishdan saqlan.
K oreyada ortodoksal buddaviylikdan farq qiluvchi oqim - 
lar paydo bo'lgan. Bular Von Xyo (617— 687)ning "X ed on ch on " 
y o'n alish i", Iy San (624-702) asos solgan "X ed on xvaom chon" oqi- 
mi va -ru h o n iy Von Kvan qarashlari.
Von Xyo m ast qiluvchi ichim liklarni iste'mol qilishni, qo'shiqlar 
va raqslardan zavq olishni ayb sanam agan, hattoki, an'anaviy dar- 
veshona zohidlikka qarshi chiqqan holda u uylangan. U ning uchun 
M axayana haqiqatining m a'nosi halovatga erishish o'zini tiyish- 
da em as, balki "ruhlar dunyosida". Agar insonning qalbi axloqsiz 
bo'lsa, ahd va o'zini tiyish befoydadir: "ag darilgan idishga hech 
narsa tushm aydi, garchi yom g'ir yog'ayotgan bo'lsa ham; teshik 
idishda hech narsa tegm aydi". D o'zax ham , jannat ham aynan bit- 
ta qalbda bo'lishi m umkin: "butun olam - faqat m ening ongimda, 
dunyoning barcha qonunlari esa - m ening yuragim da". Unga, hat- 
toki, barcha narsalam ing ibtidosi va asosi bo'lm ish dao ham kiradi.
Iy San b o'yicha, baqiqat ham qalbda bo'ladi. H aqiqat yo'liga 
am al qilishni insonlarning h atti-harakatid an aniqlash kerak: "B u d - 
daviylik qonunlari tenglikdan kelib chiqadi. Shu bois, ular uchun
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

40
111 Bob. U C H P O D SH O LIK D A V Rl
aslzoda, m anfur, yuqori, past degan qarash m ajud em as". H aqi- 
qat yo'liga asoslangan boshqaruv, agar qirol kulbada yashayotgan 
bo'lsa ham boy poytaxtda yashab yolg'on yo'lga asoslangan bosh- 
qaruvdan afzalroqdir.
Von Kvan ham buddaviylik aqidalaridan m a'lum jihatdan farq 
qiluvchi ta'lim ot bilan chiqqan. M asalan, u tirik jonni o'ldirish 
m um kin deb hisoblaydi (to'g‘ri, m a'nisiz holatlarda emas), bu bi- 
lan ortodoksal buddaviylik ta'lim otida bo'linish ro'y bergan. Qola- 
versa, uning axloqiy aqidalari asosida urush paytida chekinm aslik 
yotadi.
Daotsizm
- Lao szi va C hju an -szi ta'lim oti Koreyaga VII asr 
boshlarida kirib kelgan. Daotsizm ga ko‘ra, dunyo asosida olam ning 
harakatlanish va  zgarish qonuni do ("d a o " - yo'l) yotadi. Barcha 
narsalar doim iy o'zgarishdadir. D avlatning halokati hukm dorning 
daoga halaqit berganidadir. Q achonki, Pekche hukm dori Koguryo- 
ga hujum ini to'xtatsa, sarkarda M ak Go Xe ham hujum ga o'tm ay it- 
tifoqni o'rtaga tashlaydiBu quyidagicha asoslanadi: "B izga azaldan 
daoslam ing hikm atli so'zlari m a'lum : "u y at em as, agar m e'yorni 
bilsang, xavfli em as, agar o'z vaqtida to'xtashni bilsang".
D aotsizm ga buddaviylik va konfutsiylikning asosiy tarkibiy 
qismi sifatida qarala boshladi. "U ch podsholikning tarixiy 
qayd lari"da b ir am aldor tilidan daotsizm ga m unosabat shunday 
ifoda etiladi: "U ch ta'lim ot (konfutsiylik, buddaviylik va daotsizm ) 
qozonning uch oyog'i kabidir. U lardan birortasiining yetishm as- 
ligi - yom ondir".
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

41