HODISA
Zaluski va uning bilan birga kasb pul o'rniga badiiy vakolatxonalari. Avvaliga, g'alati odam ommaga joriy etildi. Assistant "hodisa". Uni chaqirdi So'ngra uning hayot qisqa tarixi ergashdi. Va nihoyat sahnada o'zi Zaluski kuni.
Man qo'llari holda fokuslar har turli qilur: vdeval fut bir igna zarrachalar, oziq-ovqat oldi va xuddi shu tarzda ko'ylagi olish edi. Lekin eng ajoyib yozish uchun, uning qobiliyati edi. Bundan tashqari, uning yozuv xattotlik, mukammal bo'ldi. Hikoyaning bu qismi Korolenko falsafiy g'oyasini kirdi va u. U o'zining alohida usuli yordamida, deb aslida Zaluski Paradoks inson baxt dono aforizm yozgan.
G'ALATI FIKR
Qurolsiz oz odam o'tkir tilini va hazil tuyg'usi bor edi. Bundan tashqari, ma'lum bir kinizm holda emas edi. Har bir tarzda u o'z jismoniy nogironlik masxara qildi, ammo etarli sizga bu aqlli eslatib unutmang, va shuning uchun bir pul mukofot talab qiladi. Uning dasturi ta'kidlash u chalkashib bolani o'qishga so'radi falsafiy aforizm edi.
Bu ish Korolenko yaratilgan ajoyib "omadli odam" tasviri. Bu xususiyatga paradox normal hayot uchun zarur bo'lgan nima yo'q, u baxt falsafasi va'z, deb edi. Va juda haq va ishonarli qildim.
OMADLI PARADOKSAL
hukm dono o'g'il o'qib bo'lgach, bu favqulodda so'z tomoshabinlar biri bu aforizm yoki yo'qligini, deb shubha bildirdilar. Zaluski muhokama qilmadi. o'zining odatdagi kinoya bilan, u hodisaning og'zidan bu aforizm bir paradoks ortiq emas deb aytdi. Bu so'z Korolenko asosiy mahsulot aylandi.
Paradoks - boy va sog'lom odam yomon his qaerda bu. Paradoks - u ham bir cho'loq, baxt haqida fikr emas.
Lekin aforizm Zaluski davom etdi. Qarama-qarshi falsafiy g'oya uning hikoyasini VG Korolenko bergan. Paradoks baxt Zaluski o'zi va uning shiori haqiqati rad, deb aslida yotadi.
LEKIN BAXT INSONGA BERILGAN EMAS ...
cho'loq uchun hamdardlik bilan to'lgan edi faqat kattalar shaxs, o'g'il onasi edi. nutq so'ng, u kechki ovqat uchun Zaluski va uning do'stingizning uyiga taklif qildi. aka-uka so'ng bir-biri bilan gaplashib, ular olib tashlandi qanday ko'rdim. Va ular bolalarda juda ko'p qiziqish gapirish, ular ajoyib san'atkorlar amal qaror qildi.
Bu eslatadi falsafiy misoli Vladimir Korolenko tomonidan yozilgan hikoya. "Paradox", birinchi va oxirgi marta uchrashdi asosiy belgilar, dono musofir tarixi. Uning to'satdan tashrifi, u bolalarga hayotida muhim saboq o'rgatadi.
Baxt - bir qarindoshi muddatli. Man parvoz uchun qush kabi, unga tug'iladi. Lekin keyinchalik uning Zaluski bilan suhbat bola u davom ekanliklarini bildirdilar iborani eshitib hamrohlik: ". Lekin baxt, taassufki, har bir kishi uchun berilmaydi" Va bu qo'shimcha haqida bir-biridan Zaluski uchun turib fitna Korolenko tamamlanamamıştır. Inson qalbining paradoks bu uyg'unlik va muvozanat, lekin uning noma'lum bir mutlaq boylik uchun
cho'zilgan bo'ladi.
Said Ahmad
Tanlangan asarlar
Said Ahmad... Bu nomni o‘zbek kitobxoniga tanishtirishga, ta’rifu-tavsiflashga ehtiyoj sezmaymiz. Chunki bugungi kunda birorta o‘zbek xonadoni yo‘qki, Said Ahmad kitoblari kirib bormagan bo‘lsa. Oqsoqol adibimizning o‘tkir mushohadaga boy romanlari, teran qissalari, ajoyib sahna asarlari-yu, ichakuzdi hangomalari mana necha o‘nlab yillardan buyon xalqimiz dilidan joy olgan. Xalq yozuvchisi, O‘zbekiston Qahramoni Said Ahmadning ushbu «Tanlangan asarlar»iga kirgan hikoya, hajvlar, xotira va adabiy o‘ylari sizga manzur bo‘lar degan umiddamiz
O‘zbekiston Qahramoni, O‘zbekiston xalq yozuvchisi — bu oliy unvonlar Said Ahmadning el-yurt oldidagi buyuk xizmatlarining xalq tomonidan, davlat tomonidan e’tirof etilishidir. Chindan ham jonajon O‘zbekistonimizda bironta tuman, bironta shahar yoqi qishloq yo‘qki, u yerda Said Ahmadni tanishmasin va hurmat qilishmasin. Juda ko‘pchilik uning asarlarini o‘qigan, o‘qimagan bo‘lsa televizor orqali uning hajviyalari va miniatyuralarini ko‘rib mazza qilgan, uning suhbatlaridan, hazil-mutoyibalaridan, ijodkorga xos lutflaridan bahra olgan. Said Ahmad bularning bariga o‘ziga xos, betakror, yorqin iste’dodi tufayli, ko‘p yillar mobaynida xalqqa qilgan sidqidil mehnati tufayli, qolaversa, yuksak pnsoniy fazilatlari tufayli erishdi. Said Ahmadning ijodi o‘zbek adabiyotining XX asr ikkinchi yarmida bosib o‘tgan ancha mashaqqatli, ancha murakkab yo‘lini o‘zida aks ettiradi. Uning siymosida, taqdirida adabiyotimizning yarim asrlik tarixi tajassum topgan desak xato bo‘lmaydi.
Said Ahmad adabiyotga urush arafalarida kirib keldi. Uning «Tortiq» deb atalgan birinchi kitobi hikoyalar to‘plami bo‘lib, u nashrdan chiqqanida Said Ahmad hali yigirma yoshga ham to‘lmagan edi. Muallifi yosh bo‘lishiga qaramasdan bu kitobni miriqib o‘qisa bo‘lardi. Kezi kelganda aytib o‘tay — bu yupqa kitobchani men o‘sha kezlardayoq o‘qib chiqqandim va keyin avaylab asrab yurardim. Nima ham bo‘ldi-yu, 5—6 yil burun shu kitob menda borligi to‘g‘risida Said Ahmadga maqtanib qoldim. Said Ahmadning o‘zida bu kitobi yo‘q ekan. «Berasan» deb yopishib oldi. Afandiga o‘xshab bsrmaslikka ko‘p bahona izladim. Esingizdami — afandining qimmatbaho uzugi bor ekan. Bir do‘sti safarga ketayotib undan nltimos qilibdi: «Shu uzugingni menga bersang. Musofirchilikda har gal uzukni ko‘rganda seni eslab yurardim». Afandi o‘ylay-o‘ylay javob beripti: «Qo‘y, do‘stim, uzuk menga qolaqolsin. Har gal uni ko‘rganda, qadrdon do‘stim so‘raganida bermagan edim, deb eslab yuraman». Men afandinikiga o‘xshagan javob topib berolmadim. Bundan tashqari, insof bilan aytganda, yozuvchining birinchi kitobi o‘zida bo‘lgani yaxshi-da! Xullas, o‘sha kezlarda bu kitobdagi hikoyalar menga yoqqan edi — ularning hammasi bir-biridan kulgili, hazilga boy, ko‘ngilochar edi. Mana, masalan, «Suyunchi» hikoyasi. Bir odamning xotini homilador bo‘ladi. Bir kuni ishxonasida ishlab o‘tirsa, jiyani hovliqib kelib qoladi: «Tug‘di! Suyunchi bering, suyunchi! Tug‘di!» Bu xushxabarni eshitib yigit hovliqib koladi. Kechqurun birga ishlaydigan uch-to‘rtta o‘rtog‘ini boshlab, iigi mehmonning tug‘ilganini nishonlagani uyga boradi. O‘tirish avji qizig‘ida yigit jiyaniga «Chaqaloqni olib chiq» deya buyruq beradi. Jiyan ham bir zumda buyruqni bajo keltiradi — inqillab, sinqillab buzoqchani ko‘tarib chiqadi. Ma’lum bo‘ladiki, sigir tukkan ekan. Juda kulgili-da, to‘g‘ri emasmi?
Boshqa hikoyalar ham shunga o‘xshash voqealar asosiga kurilgan, kiziq-qiziq mazmunga ega edi. Shunday deb o‘ylab yurganimda birdan kitobga Abdulla Qahhorning taqrizi chiqib qoldi-ku — unda juda asosli dalillar keltirilib, yosh yozuvchining rosa «po‘stagi» kokilgan edi. Kitobda Abdulla Qahhorni ranjitgan asosiy narsa — yosh yozuvchining o‘z kasbiga, so‘z san’atiga, hajviyotga yengil-elpi qaragani-yu, nima qilib bo‘lsa ham kitobxonni kuldirishni asosiy maqsad qilib olgani bo‘lgan edi. Taqrizda ijodkorning kitobxon oldidagi, qolaversa, So‘z oldidagi, o‘zining Iste’dodi oldidagi katta mas’uliyati xaqida juda teran va salmoqli gaplar aytilgan edi. Hatto hajviyotga moyil yozuvchi ham faqat kuldirishni o‘ylamay, kitobxonga salmoqliroq ta’sir ko‘rsatish to‘g‘risida, to‘laqonli inson obrazini yaratish haqida bosh qotirmog‘i kerak edi. Bugungi emin-erkin zamonlarda bunday talab baribir ijodkorlarga erish tuyulishi mumkin — axir, bunisi nimasi? Ijodkor oldiga talab qo‘yishga kimning haddi sig‘adi? Ijod mutlaqo erkin bo‘lmog‘i kerak. Ijodkor hech kimning ko‘rsatmasiga muhtoj emas. Ijod ko‘ngil ishi, yozuvchi xayoliga nima kelsa shuni yozmog‘i kerak. Bu gaplar to‘g‘ri — ijod erkin bo‘lmog‘i, hech kim ijodkorning boshi ustida tegirmon toshi yurg‘izib, qamchinni qarsillatib turmaslik kerak. Lekin masalaning bitta nozik jixati ham bor. O‘zining erkinligini da’vo qiladigan yozuvchi kitobxonning erkinligini ham tan olmog‘i kerak. Yozuvchi xushiga kelgan narsani yozishga hakli bo‘lsa, kitobxon ham xushiga kelgan narsani o‘qishga haqli. Kitobxonga e’tiborsiz qaraydigan, uning ehtiyojiga karamaydigan, undan o‘zini baland qo‘yadigan yozuvchi yozgan narsasini 5000 yoxud 50000 nusxada bosib chiqarishni talab qilmasligi, buning uchun kimdir kalam haqi berishini talab qilmasligi kerak. Abdulla Qaxhorning shapaloqdekkina taqrizi o‘sha paytdayoq yozuvchi zimmasidagi ana shu og‘ir va ayni choqda sharafli mas’uliyat to‘g‘risida o‘ylashga undardi. Ehtimolki, xuddi shu taqriz Said Ahmadni o‘zi to‘g‘risida, o‘zi tanlagan yo‘l xususida, kitobxon ko‘nglini topish, uning uchun foydali asar yaratish to‘g‘risida ilk marta jiddiy o‘ylab ko‘rishga majbur etgan bo‘lishi mumkin. Lekin sirasini aytganda, Said Ahmad zoxiran qaraganda, sirtiga suv yuqtirmaydigan odamga o‘xshab ko‘rinardi. Har holda, tabiatan xushchaqchaq odam bo‘lgani uchun har kanday tanqiddan keyin ham ko‘p o‘tmay yana avvalgiday hazilkash, kuvnoq bo‘lib qolaverardi. Holbuki, u paytlarda partiya «tanqid — kelajakning mevasi» degan shiorni keng tarqatgan bo‘lsa-da, tanqidlarning birov havas qilarlik siyog‘i yo‘q edi. Aksincha, tanqidning Munkir-Nakirning gurzisidan qolishmaydigan to‘qmog‘i bo‘lar va bu to‘qmoq bilan urganda odam nak qulog‘igacha yerga kirib ketishi hech gap emas edi. Shu munosabat bilan bir voqea esimga tushdi. Urushdan keyingi talabalik yillarida Yozuvchilar uyushmasi qoshidagi adabiyot to‘garagiga qatnab yurardik. Bir kuni uning majlisida Said Ahmadning «Oshiqlar» degan pesasi muhokama qilindi. Pesaning mazmuni xozir aniq esimda yo‘q. Lekin muhokamada yosh yozuvchini shunaqa do‘pposlashdi-ki, uning a’zoyi badanida momataloq bo‘lmagan biror sog‘ joyi qolmagan bo‘lishi kerak. Majlisdan keyin uch-to‘rt kishi Said Ahmad aka bilan birga har doimdagidek gurunglashib ketdik. Biror gap bilan taskin berib, ko‘nglini ko‘taraylik desak, Said Ahmad aka sira ham taskinga muhtoj odamga o‘xshamaydi. «E, qo‘yaberinglar, — deydi u quvnoq ohangda. — Tanqid qilishsa qilaverishsin. Allaqachon pulini olib, yeb bo‘lganman».
AbdulAziz 20 Avgust 2011, 10:59:36
Lekin men o‘ylaymanki, zohiran Said Ahmad o‘sha kezlarda taiqidga beparvodek ko‘rinsa-da, aslida u to‘g‘rida o‘ylagan va ko‘p hollarda o‘ziga tegishli xulosalar chiqarib yurgan bo‘lishi kerak. Chunki uning keyingi ijodida adabiyotga borgan sari jiddiy munosabatda bo‘layotgani, avvalgiga qaraganda chuqurroq mas’uliyat bilan qalam tebratgani yaqqol sezilib turadi. Bunga uning ustozlardan olgan sabog‘i ham yaxshi turtki bergan bo‘lishi mumkin. Xuddi shu yillarda Said Ahmad ikki zabardast o‘zbek adibining etagidan mahkam tutdi. Bular Abdulla Qahhor va G‘afur G‘ulomlar edi. Ba’zan o‘zi ishlayotgan tahririyatlarning topshirig‘ini bajarish uchun, ba’zan esa bu san’atkorlarning ijodiga maftunligi sabab bo‘lib Said Ahmad tez-tez ular bilan yaqindan muloqotda bo‘ldi. Keyinchalik uning «Nazm chorrahalarida» degan kitobiga va Abdulla Qahhor haqidagi xotiralariga karab hukm qiladigan bo‘lsak, Said Ahmad ularning tevaragida shunchaki «topshiriqni bajarib» girdikapalak bo‘lgan emas, balki ularning ijodiy jarayonlarini ich-ichidan zimdan kuzatgan, bu kuzatish oqibatida san’at asarining tug‘ilish sirlarini, asar ustida ishlash malakalarini o‘rgangan. Tabiiyki, o‘tkir zehnli, bilimga chanqoq, san’atga sadoqatli shogird uchun bunday bebaho maktab xech qachon bekor ketmaydi.
Yosh adibdagi o‘zgarishlar uning urushdan keyingi ijodida yaqkol ko‘rina boshlaydi — uning hikoyalarida lirizm kuchayadi, tasvir aniqlashadi, qahramonning ichki dunyosiga, his-tuyg‘ulariga e’tibor ortadi, oddiy odamlarning ma’naviy go‘zalligini, barkamolligini tasvirlash borgan sari kengroq o‘rin olaboshlaydi. Lskin shunga qaramay, Said Ahmad hali hukmron mafkura talab qilgan sxemalar asoratidan butkul qutila olmaydi, asarlarida zo‘rma-zo‘rakilik yoqi yuzakilikka o‘rin beradi. Masalan, «Qadrdon dalalar» degan birinchi qissasida boshdan-oyoq konfliktsizlik iazariyasi ta’sirida qalam suradi — adib tasvirida urushdan keyingi kolxoz hayoti har qanday qiyinchilik va murakkablikdan xoli tarzda ko‘rsatilgan, kolxoz partiya tashkilotining kotibi No‘latjon qanday ishga ko‘l urmasin, hammasini xamirdan qil sug‘urgandek oson bajaradi. Yoxud hikoyalaridan birida adib o‘sha davr talabiga bo‘ysunib, sovet kishisini benihoya faol, partiya ishiga sadoqatli qilib tasvirlash maqsadida o‘ta sun’iylikka yo‘l qo‘yadi — hikoya kahramoni suv toshqinida g‘arq bo‘layotgan ikkita qo‘ini qutqarmoq uchun o‘zini to‘lqinlar qa’riga otadi. Atoqli qirg‘iz adibi Chingiz Aytmatov hamkasaba do‘stining hikoyasini tanqid qilib, «Bunday tasvirlashda inson hayotining bahosi juda nlsliib ketadi-ku!» deb yozgan edi. Yana bir misol — «Hukm» qissasi. O‘zbekistonda bir zamonlar amalga oshirilgan kolxozlashtirish voqealariga bag‘ishlangan bu asar yangi bosilib chiqqanda men taqriz yozib, uni maqtagan edim. Afsuski, bu qissa vaqt sinoviga bardosh berolmadi, chunki u ham hukmron mafkura yaratgan sxema asosida yozilgan bo‘lib, kolxozlashtirish ham, quloqlarni sinf sifatida tugatish xam to‘g‘ri siyosat bo‘lgan edi degan xulosaga olib keladi. Holbuki, bu xulosa mutlaqo to‘g‘ri emas ekan. Bu siyosat quloqni emas, dehqonni tugatishga qaratilgan, uni batrakka, mardikorga aylantirgan, qishloq xo‘jaligini butunlay barbod qilgan, mamlakatni sun’iy ravishda ochlikka mahkum etgan siyosat bo‘lgan ekan. Bu siyosat oqibatida yuz minglab odamlar qamokka olingan, otilgan, surgun qilingan, yana yuz minglab, balki millionlab odamlar ochlik balosiga mubtalo bo‘lgan o‘sha yillardagi qishloq hayotiga bag‘ishlangan asarlar chinakamiga haqqoniy bo‘lsa, «ulug‘ burilish yili»da xalq boshiga tushgan ana shu mislsiz fojeani qaybir darajada yoritmog‘i kerak edi. Lekin bunday yoritishning imkoni yo‘q edi — adib asarini yozishga kirishmasdanoq bu mavzuga qo‘l ursa yolg‘on-yashiqlarni to‘qishga, hayotni bo‘yab ko‘rsatishga mahkum edi, aks holda, unga tavqi la’nat osilar va dahshatli jazolarga mustahiq qilinardi. Shuning uchun Said Ahmad ham o‘zi xohlamasa ham zamon qoliplariga bo‘yinsunishga majbur bo‘lgan. Lekin shunga qaramay, qissada chinakam yumor bilan ba’zi bir xalk qahramonlarining xarakteri yorkin yoritilgan, ulardagi milliy ranglar yaxshi tasvirlangan.
Shu tarzda urushdan keyingi yillarda Said Ahmad qiyinchilik bilan bo‘lsa-da hikoyadan hikoyaga o‘sib-ulg‘ayib, qalami charxlanib, mahorati o‘sib kelmoqda edi. Bu yillarda u bir nechta kitob chiqarib, umidli yosh yozuvchi sifatida tanilish bilan barobar, hayotda o‘z muhabbatini ham uchratdi — u shoira Saida Zunnunova bilan turmush qurdi. Lekin uning og‘zi endi oshga yetay-etay deganida, to‘satdan burni qonadi — unga siyosiy ayb qo‘yib, xalq dushmani sifatida qamadilar. Butun mamlakat nechanchi martadir yana dahshatli fojealar davriga qadam qo‘ygan edi. Urushdan keyin hali odamlar fashist ustidan qozonilgan buyuk g‘alabalarining sururini totib ulgurmay, to‘rt yillik qironli urushning mudhish azob-uqubatlari unutilib bo‘lmay; yana mafkuraviy hayotda oq kaltak-qora kaltaklar boshlandi — yozuvchilar, shoirlar, dramaturglar, munaqqidlar, bastakorlar, kinochilar, artistlar, rassomlar, olimlarning boshida yong‘oq chaqila boshlandi. Bu ur-surlar muttasil 5 yil davom etdi va yana qatli om bilan, ziyolilarni qirg‘in qilish, avaxtalarga tiqish bilan yakunlandi. O‘shanda o‘zbek ziyolilaridan ham yuzlarcha odam gunohsiz, bekordan-bekorga qamoqlarga solindi va sovuq Sibir o‘rmonlariga, Qozog‘iston cho‘llariga surgun qilindi. Said Ahmad ham 5 yil turmaning tuprog‘ini yalashga majbur bo‘ldi — hamma rejalar rejaligicha qolib ketdi, rejalar nima bo‘lipti — ne-ne umidlar bilan turmush qurgan yosh kelinchak Saidaxon yig‘lab-yig‘lab qolaverdi. Lekin ikkovlari ham bu mudhish sinovga mardonalik bilan dosh berishdi — ularning ikkovi ham butun odamlar ekan — bu sinovlar har qancha og‘ir bo‘lmasin, ularni sindira olmadi.
1953 yilning qahraton qishida Stalin o‘ldi... Keyin qishning zabti bo‘shashib, sovuqlar yumshadi, muzlar eriy boshladi. Hammayoqda bahor shabadalari esa boshladi. Odamlar qaddilarini tiklab, yengil nafas ola boshladilar. Said Ahmad ham sovuq yurtlardan ona-Vataniga — jonajon O‘zbekistoniga qaytdi. Said Ahmad qaytishi bilanoq yeng shimarib ijod qilishga kirishdi. Aftidan, tutqunlikda o‘tkazilgan yillar davomida ijod qilish ehtiyoji, yozish ishtiyoqi qalbida yig‘ilib qolgandi. Endi esa u hech qanaqa to‘siqni tan olmaydigan po‘rtanadek tashqariga otildi. Said Ahmad hamma nasriy janrlarda ijod qildi — hikoyalar, qissalar yozdi, hajviy asarlar yaratdi, komediya janrida kuchini sinab ko‘rdi, romanlar barpo etdi. Shu ma’noda 50-yillarning ikkinchi yarmi va oltmishinchi yillarning boshlari Said Ahmadning yozuvchi sifatida qayta tug‘ilish yillari bo‘ldi. U faqat ko‘p yozgani uchungina emas, balki yozganlari san’atkorlik jihatidan ham yuksak darajada bo‘lgani uchun ham ko‘pchilikning diqqat-e’tiborini qozondi.
Avvalambor shuni ta’kidlash lozimki, Said Ahmad birinchi navbatda o‘zbek hikoyachiligining ravnaqiga munosib hissa qo‘sha oldi. Uning «Cho‘l burguti», «O‘rik domla», «Lochin», «Xazina», «Hayqiriq», «Iqbol chiroqlari» kabi yana boshqa o‘nlab hikoyalari adabiyotimiz xazinasidan mustahkam o‘rin oldi. Bu hikoyalarda adib Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor kabi ustoz yozuvchilarning an’analarini davom ettirib, inson obrazini mukammallashtirishda yangi yutuqlarga erishdi. Bu hikoyalarning ko‘pchiligi sho‘ro mafkurasi hukmron yillarda yozilgan bo‘lsa-da, adib ularda hukmron mafkura qoliplarini yorib chiqa olgan; uning qahramonlari kommunistik g‘oyalarga xizmat qiladigan yuzaki va shiornamo insonlar emas, balki juda tabiiy va oddiy odamlar, ularning ishlari ham, gap-so‘zlari ham, o‘zlarini tutishi, orzu-umidlari ham tabiiy. Ular tabiiy odamlardek hayotda nimalargadir erishsa quvonishadi, xato qilishsa, adashishsa, to‘siqlarga duch kelib, muvaffaqiyatsizlikka uchrashsa qayg‘urishadi, iztirob chekishadi. Har holda bu odamlarning quvonchlari ham, dardlari ham g‘oyatda tabiiy va ishonarli. Bu hikoyalarni jozibador kdlgan omillardan yana biri va ehtimolki, eng muhimi shundaki, muallif o‘z qahramonlarini dil-dilidan sevadi, ularning go‘zalligi, ma’naviy kamoloti, ruhiy yuksakligi qarshisida sajda qilishga tayyor va bu tuyg‘ularini hikoyalarda shu darajada teran hamda samimiy ifodalaganki, ular o‘quvchini ham hayajonga soladi, o‘quvchi ham o‘zi sezmagan holda bu sodda, ochiq ko‘ngil, go‘zal odamlarni sevib koladi. Buni qarangki, bir necha yillar davomida Stalin zindonlarining bo‘g‘iq havosidan nafas olgan, surgun zulmlarining dahshatini totigan, har qadamida inson yovuzligining mudhishligi nima ekanini, insonning pastkashligi va razolati chegara bilmasligiga duch kelgan Sand Ahmad, baribir, insonga ishonchini yo‘qotib qo‘ymapti, uning qalbidagi insoniylik, insonga muhabbat sovuq o‘lkalarning sovuq tuproqlarida qolib ketmapti. Ayni ana shu sinovlarda toblangan gumanizm, shu gumanizm tufayli vujudga kelgan lirizm va samimiylik Said Ahmad hikoyalarining o‘ziga xos, betakror tarovatini ga’minlaydi, ularni bugun ham kitobxon uchun ardoqli qiladi.
Said Ahmadning hajviyat bobidagi xizmatlarini ham alohidaligini ta’kidlash lozim. U ijodi davomida o‘nlab hajviyot to‘plamlarini e’lon kildi va nihoyat hozirgi paytda o‘zbek hajviyotining ustasi darajasiga yetishdi. Hajv yozishga tutingan shoirmi yoxud nosirnavis bormi — hammasi bugun Said Ahmadni ustoz deb biladi va unnng fotihasini olishga harakat qiladi. U hajviy hikoyalarda ham bir-ikki chiziq bilan insonning tugal portretini chizadi. Said Ahmadning hajvnavis sifatida qalami borgan sari o‘tkirlashib borayotgani uning «Xandon pista» to‘plamida ham yorqin ko‘rinadi. Muallif odamlar o‘rtasida tez-tez uchrab turadigan maqtanchoqlik, chalamullalik, manmanlik, yolg‘onchilik, xushomadgo‘ylik, ovsarlik, meshchanlik, kaltafahmlik kabi illatlarni betakror voqealarda, shiddatli to‘qnashuvlarda ochib beradi. Bu asarlardagi kulgi ilk asarlardagi kabi anglashilmovchilikka yoqi biron yuzaki qarashga asoslangan emas, balki xarakterning mohiyatidan kelib chiqadi. Hajvlardagi kulgu ham o‘ziga xos salmoq kasb etadi — endi u ba’zan yengil tabassum tarzida qahramonga moyillik bilan sug‘orilgan, gohida esa achchiq istehzo, zaharxanda tarzida qahramondagi illatdan hazar qilishga undaydigan bo‘ladi. Har holda, Said Ahmadning aslahaxonasida kulgining turlari juda ko‘p va adib ulardan o‘rni bilan juda yaxshi foydalanadi.
Said Ahmad hajviyasi adib ijodining xalq ijodi bilan chambarchas bog‘liq ekanidan, u xalqning zukkoligi va donoligidan keng foydalanishidan, folklor asarlariga xos san’atkorona tildan, yuksak tasvir vositalaridan, mukammal badiiy shakldan bahramand ekanidan dalolat.beradi. Shuning uchun ham uning hajviyoti ko‘pgina teleminiatyuralar uchun asos bo‘ldi va xalq o‘rtasida juda katta shuhrat qozondi.
Said Ahmad ijodda katta tajriba orttirgandan so‘ng roman janrida kuchini sinab ko‘rdi va bir necha yillik mashaqqatli izlanishlardan keyin «Ufq» trilogiyasini yaratdi. Trilogiyaning birinchi kitobi «Qirq besh kun» (1974), ikkinchi kitobi «Hijron kunlari» (1964) va uchinchi kitobi «Ufq bo‘sag‘asida» (1969) deb ataladi. Bu trilogiya 60 — 70-yillardagi o‘zbek nasrida tom ma’noda katta voqea bo‘ldi. Uning Davlat mukofotiga sazovor bo‘lgani ham bejiz emas. Uning qahramonlari va, ayniqsa, har tomonlama mukammal ishlangan Ikromjon o‘zbek adabiyotidagi yorqin qahramonlar safiga haqli ravishda kirib keldi. Said Ahmadning trilogiyasi birinchi navbatda Farg‘ona vodiysiga va uning ajoyib odamlariga bag‘ishlangan. Uning birinchi kitobi Katta Farg‘ona kanalining qurilishiga bag‘ishlangan. Ma’lumki, O‘zbekistonda, Farg‘ona vodiysida suv hayot-mamot masalasidir. Bu yerda har qancha yering bo‘lgani bilan yetarli suving bo‘lmasa, hech qanaqa dehqonchilik haqida orzu qilishning ham foydasi yo‘q. Avvallari Farg‘ona vodiysining odamlari suv tanqisligidan juda qiynalishgan edilar. Ular urush arafasida hashar yo‘li bilan 45 kun ichida 270 kilometrlik Katta Farg‘ona kanalini qurib bitirdilar. Hech shubha yo‘qki, bu xalq jasoratining juda ajoyib va benihoya nodir ko‘rinishi bo‘lgan edi. Bu mavzu yozuvchi oldida juda keng imkoniyatlar maydonini ochar edi — unga qo‘l urgan adib mamlakat va xalq tarixiga murojaat qilishi, eng oliy rutbalik odamlarning ish kabinetlariga qadam ranjida qilishi, turli ijtimoiy tabaqalar va toifalarning xarakteri-yu, dunyoqarashlarini tahlil qilishi mumkin edi. Har holda, bu mavzu adibga xayotning turli qatlamlarini qamrab olishga, undagi turli ranglar va ohanglarni ifodalashga yo‘l ochardi. Ammo Said Ahmad mavzu ketidan quvmadi, u mavzu beradigan imkoniyatlarni boshqa yozuvchilarga qoldirdi-da, o‘zining sevimli qahramonlari — oddiy odamlar xarakterini yaratish yo‘lidan bordi. Birinchi kitob qahramoni endigina ulg‘ayib, hayotda mustaqil qadamlar qo‘yib kelayotgan Azizjon. Uning butun vujudi kuchga, g‘ayratga to‘la. U asov daryoga o‘xshaydi — ro‘para kelgan har qanday to‘siqni ag‘darib tashlab maqsadiga erisha oladi. Azizdagi shiddat, g‘ayrat, yashashga tashnalik, mardlik va tantilik kabi fazilatlarning milliy ildizlari ham trilogiyada yaxshi ochilgan. Xuddi shuningdek, Ikromjon ham o‘z siymosida xalqning eng yaxshi tomonlarini mujassam etgan odam sifatida ko‘rinadi — u hayotning past-balandini ko‘rgan, urushda qatnashgan, sinovlardan butun chiqqan, e’tiqodli, diyonatli, vijdonli inson. Ayni shu fazilatlari uni go‘zal odamlar, yaxshi insonlar qatoriga qo‘shishga imkon beradi.
Said Ahmadga eng katta shuhrat olib kelgan asar, shubhasiz, «Kelinlar ko‘zg‘oloni» komediyasi bo‘ldi. Muallif bu asarga ham turli-tuman tajribalar, izlanishlar orqali uzoq yo‘l bosib keldi — uning bu komediyada markaziy o‘rin tutuvchi qahramoni anvallari qay bir qirralari bilan bir qator hikoyalar va hajviyalarda namoyon bo‘lgan edi. Keyin esa Farmonbibi haykalday qurama obraz sifatida «Kelinlar qo‘zg‘oloni»da paydo bo‘lib, o‘zining g‘olibona yurishini boshladi. Kezi kelganda shuni aytish kerakki, asar yangi paydo bo‘lganida ayrim tanqidchilar uning fazilatlarini, estetik qimmatini to‘g‘ri belgilasha olmadilar. Ular asarda chuqur ijtimoiy mazmun yo‘q, konflikt davr moxiyatini ifodalamadi degan bahonalar bilan asarni kamsitmoqchi bo‘ldilar. Ammo vaqt ularning nohaq ekanini ko‘rsatdi — mana, salkam chorak asrdirki, komediya teatr sahnalaridan tushmay ishab kelyapti. Qolaversa, uning olam bo‘ylab g‘olibona yurishi davom etyapti. «Kelinlar qo‘zg‘oloni»ning o‘nlab tillarga tarjima qilinganini, ko‘plab mamlakatlarning sahnalarida qo‘yilganini batafsil aytib tahlil qilishga imkonimiz yo‘q. Lekin 1999 yilda okean ortida — Amerika sahnasida qo‘yilib, katta muvaffaqiyat qozonganini aytmasdan ilojimiz yo‘q.
«Kelinlar qo‘zg‘oloni» — badiiy asar, komediya. Shuning uchun uning har bir qirrasini hayotda bor-yo‘qligini surishtirib o‘tirish to‘g‘ri bo‘lmas edi. Yozuvchi san’atkorning mubolag‘a qilish, xayolotiga erk berish huquqidan keng foydalanadi. Shuning oqibatida, nihoyatda o‘ziga xos, betakror, qabariq, yorqin Farmonbibi xarakteri maydonga kelgan. Farmonbibi kelinlarining oshini zahar-zaqqumga aylantiruvchi zolim qaynona emas, balki talabchan, lekin adolatli, insofli, donishmand ayol. U o‘z tajribasiga, yaxshilik haqidagi o‘z tushunchalariga tayanib, oilaviy hayot tizginini qattiq ushlab turadi. Shuning uchun tomoshabin bu bag‘ri keng, fpkri teran, hayotga chuqur qaraydigan mehribon ayolni sevib keldi.
Said Ahmad bugungi o‘zbek adabiyotining chinorlaridan, oqsoqollaridan biri bo‘lib qoldi. Biz uni shunday deb atayotgan ekanmiz, bunda faqat uning yoshi ulug‘ligini nazarda tutayotganimiz io‘q. U o‘z iste’dodi bilan, qalamining o‘tkirligi bilan, betakror qahramonlar galereyasini yaratgani bilan bu sharafli nomga munosib ijodkordir.
San’atkor ustoz bugun muborak sakson yoshga qadam qo‘ydi. Biz bu betakror adibga uzoq umr tilaymiz — xalqimiz uchun yangi-yangi asarlar yaratib beravering, Said Ahmad aka!
ABDULLA QAHHOR “BEMOR” HIKOYASI TAHLILI
Yer yuzida san'atlar juda ko'p. Ularning ichida eng saralaridan biri badiiy adabiyotdir.Badiiy adabiyotning eng muhim quroli— so'z. So'zlar vositasida badiiy tasvir yuzaga keladi.Badiiy tasvir sabab o'quvchida o'zi o'qiyotgan asar muhitiga tushish, obrazlar bilan birga yashash, sevinish, qayg'urish,muhabbat,nafrat kabi tuyg'ularni tuyish, asarni ich-ichidan his qilish imkoniyati yuzaga keladi.Shu boisdan, bir necha asr muqaddam yozilgan asarning qaysidir qahramonini qaysidir biz bilgan va biz bilan bir zamonada yashayotgan kishiga o'xshatamiz.Bunda zamon va makon munosabatlari ,badiiy adabiyotning kuchi o'laroq, o'zgaradi.Bu borada yozuvchining mahorati katta ahamiyat kasb etadi.Yurtimizning ham mana shunday mahoratli, serqirra ijodkorlari ko'p. Ulardan biri Abdulla Qahhordir.Bir paytlar ijodkorning o'zi adabiyot borasida quyidagi fikrlarni bildirgan edi: ,,Adabiyot — ko'ngil ishi, ilhom samarasi. Tuyg'usiz, ilhomsiz yozilgan asar changlanmagan gulga o'xshaydi — meva tugmaydi. Ko'ngil rozi bo'lgan asargina kitobxonning ko'ngliga yo'l topadi, kitobxonning ko'nglida meva tugadi...
... Quyosh, havo, yer, suv barcha jonvor va ko'katlarga ozuqa berganidek, xalq hayoti yozuvchiga ilhom beradi. Yozuvchi qanchalik iste'dodli, uning qalam tutgan qo'Ii qanchalik tajribali bo'lsa, xalq undan shunchalik chuqurroq minnatdor bo'ladi, uning ijodini, umuman, Adabiyotni shunchalik chuqurroq hurmat qiladi"1. Abdulla Qahhor ushbu fikrlarini o'zining durdona asarlari bilan amalda isbotlagan yozuvchidir. Unda ixcham va teran fikrlash,tasvirlash qobiliyati mavjud bo'lgan. Shu sabab yozuvchining kichik hajmli hikoyalari ham o'quvchini ko'p va to'g'ri xulosalar chiqarishga undaydi.
O'zbek adabiyotining yirik namoyondasi Abdulla Qahhor ijodini hikoyalarsiz tasavvur qilish qiyin. Ijodkorning o'zi yashab o'tgan davr bilan bog'liq, turli mavzulardagi, ijtimoiy va tarbiyaviy jihatdan katta ahamiyat kasb etuvchi hikoyalari bisyor.Ana shunday hikoyalardan biri ,,Bemor'' hikoyasidir. Kichik hajmli va mo'jazgina bo'lishiga qaramasdan hikoyaning salmog'i,zalvori anchayin katta.Ijodkor yashab turgan va qisman bugungi kun haqiqatlarini o'zida jamlagan hikoya har bir detalga, obrazga e'tibor berishni talab qiladi. Asarda davrning muammolaridan bo'lmish qashshoqlik, ilmsizlik, loqaydlik qoralanadi. Mana shu illatlarni atrofida voqaealar birlashtiriladi.Iqtisodiy imkoniyatlarning cheklanganligi sababli kishilarning ijtimoiy imkoniyatlari ham chegaralanishi haqida so'z yuritiladi.Boy va kambag'allar o'rtasidagi farq, munosabatlar va inson qadr-qimmati o'sha davr muhitida yoritib beriladi. Xalq orasida bir naql yuradi : ,, Yer yuzida yomon insonlar ko'p emas, ularga qarshi kurashmaydiganlar ko'p". Hikoyada ham ana shunday uchinchi tabaqaning qurboni, bemor ayol sifatida butun boshli millatning o'sha davrdagi taqdiri ochib beriladi.
Hikoyada Sotiboldi ismli oddiy ishchining ayoli kasallanib, yotib qoladi. Shunday bo'lishiga qaramasdan ayol shifoxonaga olib borilmaydi. Chunki iqtisodiy imkoniyatlarning cheklanganligi oialning ijtimoiy imkoniyatlarini ham chegaralab qo'yadi.Chigit po'choq va kunjara bilan savdo qiladigan Abdug'aniboyning qo'lida xizmat qiladigan Sotiboldining puli faqatgina, tovuq bilan qonlash, chilyosin o'qitish va baxshi chaqirishgagina yetadi,xolos. Bu fikrlarning isboti sifatida shifoxonaning eshigudan ham kirmagan Sotiboldi kasalxona so'zini eshitganda oq podsho va izvosh surati tushirilgan 25 so'mlikning ko'z oldiga kelishini olishimiz mumkin.Nochorlik sabab ayolini kasalxonaga olib bora olmaydi, xo'jaynidan qarz so'raydi. Asarning eng ayanchli haqiqatlaridan biri ushbu davrda faqatgina iqtisodiy emas,balki ma'naviy qashshoqlikning ham keng avj olganidir. Buning isboti o'laroq,imkoniyati yetishiga qaramay Abdug'aniboy ishchisiga pul bermasligini olishimiz mumkin(uning bunga imkoni borligini ustidan qop ag'anaganda ,,SIM"ga borib davolanib kelganidan ham bilish mumkin). Ayolining yoshligi, mittigina qizalog'i borligini, ayolning hayotini asrab qolishga umid borligini bu umid o'zidan ekanligini bilsa-da yordam bermaydi. Vaholangki, o'sha davrning boy kishilaridan biri nochor bir ayolning umri, bir farzandning onasi,bir insonning rafiqasini hayotini saqlab qolishi mumkin bo'lgan pullarini qizg'anadi. Insoniylikni bir chetga surib qo'yadi.Yordam qo'lini cho'zish o'rniga Sotiboldiga turli xil bid'at va foydasiz amallarni tavsiya qiladi. Boyning holatga nisbatan fikrlari o'sha davr boylarining qashshoq aholiga nisbatan bo'lgan munosabatini ko'rsatadi.Boylarda pul bo'lsa-da ma'naviyatlari sustlik qilib, loqaydlarcha yordam berishmaydi, qo'ni-qo'shnidan esa najot yo'q. Bu davrga kelib qashshoqlik juda kuchayadi.Shu boisdan ham tashqaridan boshqa tovush emas, gadoning sadaqa so'rab baqirgan tovushi eshitiladi. Bemor uxlayotgan xona ham tund bir ruhda tasvirlanadi. Xuddi uxlayotgan, kasallangan, tomiriga bolta urilayotgan, quriyotgan millat kabi.Hikoya davomida Sotiboldining,ayolining qarindoshlari haqida mutalaqo so'z yuritilmaydi, bu qarindoshlar yo'qligini emas,yordam beruvchilar yo'qligini bildiradi.Bemorning qanday kasallikka chalinganligi haqida ham so'z bormaydi, uning kasalini tabiblar-u baxshilar ham bilishmaydi. Zamona ilmsizligining qurboni bo'lgan bu kimsalardan biri— tabib. Tabiblikni kasb qilgan kishi bemorning dardini bilmasdan turib undan qon olishi mumkin emas.Lekin asarda tabib tomonidan qon olinishi natijasida bemor ayolning yana ham ko'proq holsizlanib qolganligiga guvoh bo'lamiz. Tovuq so'yib, qonlab, usiz ham og'ir ahvolda yotgan bemorni tol xivchini bilan savalashadi. Baxshi kelib, ko'zi, qulog'i, boshi, oyog'i yoki boshqa yeri og'rib kasallangan bemorlarning barchasiga ,,tijorat" maqsadida o'qiydigan bir xil duolarni o'qiydi. Bu duolar bemorning dardiga malham bo'ladimi,yo'qmi bu bilan hech kimning ishi yo'q. ,,Ko'ngilga armon bo'lmasin deb" chilyosin(Chilyosin (chihil yosin; forscha qirq yosin) — Qur'onning Yosin surasini o'qish bilan bog'liq bo'lgan diniy odat. Musulmon an'anasiga ko'ra, og'ir kasalni tuzatish yoki yengillashtirish maqsadida Yosin surasi bemorning ustida 40marta o'qilib, unga dam solinadi.2) ham o'qitishadi. Qilinayotgan ishlarning barchasi ,,ko'ngilga armon bo'lmasin" deb.Bemorni tuzatishga harakat qilinayotganining sababi: o'lib qolmasligi(yanada qimmatga tushmasligi) uchundek go'yo.Chunki o'lgan kishini qabrga qo'yish, ma'raka o'tkazish bularning barchasi pul evaziga bo'ladigan ishlar. Aynan mana shu pul, qashshoqlik, nochorlik sababli o'sha davr kishilarining qanchalik imkoniyatlardan, tuyg'ulardan mahrum bo'lganligini ifodalaydi yozuvchi asarda.
Bu davrga kelib iqtisodiy imkoniyatlari yetarli bo'lmagan kishilar kasallikka qarshi muolajalarni ham ololmaydi, shu boisdan oddiygina kasalliklar sabab ko'pchilik bevaqt vafot etib ketaverishadi. Pul sababli inson qadri atalmish tushunchalar o'z ahamiyatini yo'qotadi. Jamiyat kishilarining maqsadi qorin to'yg'azish va kundalik turmush tashvishlari bilan kifoyalanib qoladi. Bunday sharoitda farzandlarni o'qitish, ularga ilm berish haqida o'ylashni aytmasa ham bo'ladi. Asarda tabib, baxshi, qonlovchilardan ham mudhishroq hodisa bor. Butun boshli jamiyatning birgina qizaloq qiladigan duolar bilan kifoyalanishi— asarning mazmunini ochib beruvchi eng katta omil. Butun boshli jamiyatda bir ayolning dardiga darmon bo'ladigan, yordam beradigan kishi topilmaydi. Shifoxonalar, shifokorlar, boylar, badavlatlar ko'p bo'la turib, ayolga yordam beradigan, aqalli bir kishi topilmaydi. Savat to'qib ayolini saqlab qolishga harakat qilayotgan, shifokorga ko'rsatish uchun imkoniyati yetmaydigan Sotiboldining ham ahvoli juda nochor, ilojsiz tasvirlanadi asarda. Shuncha yordam berishga qodir qilingan kishilari bo'la turib bir bemor va yosh ayoni saqlab qola olmagan jamiyatda, tuzumda eng katta ayb. Bemor Sotiboldining xotini emas. Davr,muhit,insonlarning ma'naviyati, insoniyligi—bemor.Millat Hamza Hakimzoda Niyoziy fikri bilan aytganda, o'sha davr ,,tanasidan qon oldirgan bemor"3ga aylanib qoladi. Bu paytda millatni jaholat botqog'idan qutqarishga qodir kishilar bo'la turib, bunga o'z hissalarini qo'shishni xohlamasliklari—eng og'ir dardga chalingan jamiyatlardagina uchraydigan holat. XULOSA
Abdulla Qahhorning ,, Bemor" hikoyasida XX asrning bir qancha haqiqatlari yoritib beriladi. Jumladan,o'lkadagi ilmsizlik, qashshoqlik, insoniy fazilatlarning inson bolalaridan uzoqlashishi kabilar. Hikoyada insonni qashshoqlik emas, loqaydlik halokat(hikoyada o'lim)ga yetaklashi isbotlab beriladi. Asar bugungi shiddatli zamonada yashab, bir qamcha tuyg'ulardan uzoqlashayotgan yangi davr kishilari uchun ibrat bo'la oladi.Tegishli xulosalar chiqarishga va xatolarni takrorlamaslikka undaydi. Shu sababdan, Abdulla Qahhorning hayotning ko'plab haqiqatlarini o'zida jamlagan bu kichik hikoyasi asrlar davomida ham o'z ahamiyatini yo'qotmay kelmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
